AJO’ A FUEDHAI

Siamo lieti di ospitare nella nostra pagina una rubrica interamente in sardo in cui Bruno Orrù di volta in volta ci illustrerà le regole della lingua sarda e racconti, giochi e altro ancora legati alla nostra lingua d’origine. 

L’invito è esteso a tutti, cultori della lingua e neofiti: “Ajò a fuedhai”!

Di Bruno Orrù – 

Salludi a totus, m’ant propostu, tenendu presenti ca a meda genti sunt praxius is contus chi apu pubblicau, de sighiri in sa pubblicatzioni de custus contus, ma, de su momentu chi medas m’ant pregontau de iscriri in italianu puru, ca poita no cumprendint beni su sardu, s’idea mia, giai chi apu ottentu s’atestau de espertu in sa lingua sarda in s’Universidadi de Castedhu, est cussa de pubblicai, una dì, is regulas de sa lingua sarda, po fai sa menera chi totus siant bonus a ligi, cumprendi e iscriri sa lingua cosa nostra, e, una di, a pubblicai is contus, is giogus e totu cussu chi si rigirat in sa traditzioni cosa nostra. Siguramenti calencuna persona, principalmenti is chi sighint s’idea de sa lingua “unitaria” chi po mei, atru no est che unu imbudrugu chi no serbit a nudha, no ant a essi di acordiu cun su chi iscriu innoi, ma, sigumenti su chi deu iscriu e apu istudiau, no est vangelu, chini no est di acordiu, abarrit de s’idea cosa sua, ma, chi tenint sa passientzia de ligi, ant a biri ca, in fundu, su chi naraus nosus, no est cosa fadhia.

ANDEUS A CUMENTZAI

Fuedhai e Iscriri su Sardu

Coment’e Sardu, creu chi siat doveri de totu is Sardus, de cali si siada parti de sa Sardigna, osservai regulas chi si permitant de iscriri e de cumprendi su Sardu cun totu is fuedhadas chi dhu cumponint, senz’e andai a circai de istituiri unu modu de fuedhai chi, segundu su pensamentu de calencunu, depat rapresentai totu sa lingua sarda, andendi aici a bociri is diferentis fuedhadas de sa Sardignia, chi, totus impari, fomant sa lingua Sarda. Custu poita:

  • Totu is fuedhadas sunt sa matessi lingua, una e unitaria po is piessignus chi dha distinguint: is diferentzias no sunti una dificultadi e no mudant sa lingua;
  • Tutu is fuedhadas tenint su matessi valori e, in su matessi tempus, calencuna cosa de diferenti chi cumbenit a totus de conosci e de recuperai;
  • Totu is Sardus teneus is matessi diritus e doveris e su matessi abisongiu de unioni;
  • Depeus avalorai sa melus capacidadi chi dogniunu tenidi de manixiai su sardu.

 Po custu depeus essiri avessus a:

 Fuedhai e iscriri su sardu coment’e lingua de sa normalidadi;

  1. Calisisiat sa fuedhada chi unu manixiada, depidi iscriri cun is matessis principius e regulas, unifichendu aici sa scritura e cunsiderendu, aici, nostru totu su Sardu;
  2. A pagu a pagu pigai pratica, conoscendi, ligendi e iscriendi, a una fuedhada a manixiu comunu;

e, po fai custu, depeus:

  • Imperai sa lingua, su Sardu, comenti si fuedhat, a fundamentu de sa scritura, fendi contu chi s’una depidi rapresentai s’atra in manera precisa po nai su matesi significau;
  • Teni contu de totu is fuedhadas po dhas avalorai totus e po dhas iscriri cun is matessis criterius e regulas.

 Is Fonemas o sonus

Candu nosu fuedhaus de una lingua, boli nai ca seus fuedhendi de “fonologia”, o, po mellus nai, de “Fonemas” chi atru no sunt che diferentis sonus, is calis, cuncordaus a pari formanta fuedhus diferentis e chi tenint unu significau.

Podeus nai ca teneus fonemas de duas categorias:

Is VOCALIS e is CUNSONANTIS.

IS VOCALIS

Sunti sa boxi o su sonu, prus semplici chi podeus fai. Podeus nai ca, in sardu puru, is vocals sunt cincu  A   E   I   O   U.

De totu is vocalis de su fuedhu, perou, ndhi naraus una chi s’intendhit prus de is atras, custa est SA VOCALI TONICA o, berus siat, cudha vocali chi donat sa musicalidadi a su fuedhu.

Sa vocali A dha naraus sempiri obeta bascia (formada in sa parti bascia de sa bucca), po esempiu, coment’e in is fuedhus: barra, paxi, pani, Sardara, tacula e aici ainantis;

Is vocalis U e I dha sas naraus sempiri  serradas artas (formadas in sa parti arta de sa bucca), comenti in is fuodhus vida, pisci, filixi, pinnixi….. o comenti a nuxi, turri, umidu, fumu e aici a inanti.

Ma sa dificultadi cumenzat candu nosu depeus imperai is vocalis E e O, poita a segundu de sa manera chi naraus custas duas vocalis, su matessi fuedhu pigat diferenti significau. Po custu depeus sempiri conosci, nai e  imperai sa tonica ca poita est sa vocali chi si permitit de cumprendi ita boli nai su fuedhu chi seus’imperendi. Chini fuedhat beni non sbagliada sa tonica.

Aici, candu in su fuedhu is vocalis mesanas E e O sunti vacalis tonicas, dhas podeus nai diferentis e fai diferenti su significau de su fuedhu. Bieus prima is oberturas:

é = serrada: céntu – mésu – nétu – pésu ………

è = obeta: cèna – mèsa – nèta – pèsa ………

Ó = serrada: nÓu – mÓdu – lÓbu – sÓlu ……..

Ò = obeta: mòda – nòda – lòba – sòla …….

Podeus nai puru ca: chi sa vocali tonica est obeta in d’una varianti de sa lingua sarda, est obeta in is ateras variantis puru, su matessi chi sa vocali tonica est serrada:

céntu / chéntu  – cèna / chèna – nÓu / nÓbu / nÓvu  – nòa / nòba / nòva

Sa diferenzia de abertura de sa vocali tonica mudat su significau de su fuedhu:

  • Pongu s’aneddu de òru in s’Óru de sa fentana = metto l’anello d’oro vicino alla finestra.
  • BÓi est’unu sangunau, no est’unu bòi = Boi è un cognome, non è un bue.
  • Bollu scèti scéti, non podhini = voglio solo farina, non crusca.
  • Béni cun nosu a fai bèni! = Vieni con noi a fare del bene.

Donendi attenzioni a su chi eus biu finas a custu puntu podeus nai ca esistit una lei o regula chi si tzerriat:

sa lei da sa “METAFONESI”

aici, chi nos castiaus is fuedhus chi eus imperau po ammostai s’obertura de is vocalis tonicas, podeus nai ca s’obertura de custas vocalis dipendit de sa postÓnica:

  1. Dhas naraus serradas (é – Ó) si sa postonica est serrada: centu – mesu – netu – nou – modu – lobu ………
  2. Dhas naraus obetas (è – ò) si sa postonica estobeta o mesana: cena – mesa – neta – noa – moda – loba – sceti (var. scete) – beni (var. bene – vene) – boi (var. boe – voe) …….
  3. In is fuedhus prus longus cumandat sa “post postonica”: còmoda – cÓmudu – téteru – tètera ……….

Eus nau ca totu su sardu esti sa matessi lingua o, mellus siada, totu is variantis cuncurrint a formai sa matessi lingua e sighint sa metessi lei. Aici, in is matessi fuedhus sa vocali tonica, fait sa matessi obetura fintz’e candu, in is ateras variantis (campidanesu, ogliastrinu, mesania) portat una postonica i – u chi currispundidi a una e – o  coment’e in is fuedhus chi innoi sighinti: bene / beni / vene (vieni) – caente / callenti / cagente (caldo) – dexi / deche / degi/ dege (dieci) – bonus / bonos (buoni)  – domus / domos (case) – fogus / fogos (fuochi) ecc.

Sa matessi regula ballit chi sa postonica est diferenti ma mesana etotu:

Legios / legius – tretos / tretus – benzo / bengu – tengio / tengu – monte / monti – ponte / ponti ecc.

TOTU SU SARDU FAIDI SA MATESSI OBERTURA DE SA E E DE SA O TONICA.

Sa regula de s’acentu graficu

Chini ligit no sempiri connoscit totu is fuedhus. Po custa rexioni iat a essi mellus  a sinalai sa vocali tonica po chi totus potzant ligi cun seguresa e precisioni. Su 85% de is fuedhus, portant sa tonica in sa segunda vocali (Voc. 2), po custa rexioni, non c’est su bisongiu de sinalai totu is tonicas, nareus ca podeus sinalai sa tonica cun s’acentu graficu, candu custa s’agatat in su postu 1 – 3 e povinas 4: abbóscinadhu, contendi de DERETTA  a MANCA (da destra a sinistra):

Vocali 1: ajó – però – cumò – arrú – Alà – Lodè – lassamí

Vocali 3: Fìschiu – Sèneghe – trèmini – tàsuru – préssiu – arròsciu – scarésciu

In is fuedhus chi porint risultai “omografus” senza di essiri “omofunus”, depeus poni s’acentu graficu e in manera prezisa puru, mancai s’agattidi in postu 2:

bèni / béni – cocòi / cocói – dèu / Déu – scèti / scéti ecc.

DSC_1420

Rispondi

Inserisci i tuoi dati qui sotto o clicca su un'icona per effettuare l'accesso:

Logo di WordPress.com

Stai commentando usando il tuo account WordPress.com. Chiudi sessione /  Modifica )

Foto di Facebook

Stai commentando usando il tuo account Facebook. Chiudi sessione /  Modifica )

Connessione a %s...