Per tutti i cultori e neofiti della lingua sarda proponiamo la seconda lezione di grammatica sarda curata da Bruno Orrù..
Is Fonemas o Sonus: is cunsonantis
Is Cunsonantis sunt is sonus chi naraus imperendi literas diversas e chi rapresentaus, aici comenti is vocalis, cun grafemas o literas in sa scritura.
Prima de totu tocat a imparai a:
-
Distingui e nominai is fonemas e grafemas po sa scritura ordinaria;
-
Osservai comenti si faint e comenti funzionant, in is lacanas e aintru de su fuedhu, sia chi nareus is fuedhus a solus o in sa fonetica sintatica;
-
Biri comenti est mellus a dhus iscriri po rapresentai cun precisioni e siguresa su sonu e su significau de sa lingua.
Prima de totu andaus a biri cussas chi eus’a tzerriai “Cunsonantis DE SONU MUDONGIU” o, po si cumprendi, cussas cunsonantis chi cambiant sonu a segunda de su fuedhu e a segunda de su logu de a ‘nca s’agatant. Custas cunsonantis sunt: C –F – P – T
Prima de totu, depeus nai puru ca is sonus chi nosu produseus, sunt formaus in logus diferentis de sa bucca e, de custus sonus, is prusu importantis sunt (po fai custu depu imperai fuedhus chi sunt “neologismus” ca poita no sunt cuntemplaus in sa lingua cosa nostra):
-
Is sonus VELARIS;
-
Is sonus DENTALIS;
-
Is sonus BILABIALIS
Poi, ancora, nci sunt is sonus chi si formant a tret’e metadi de is logus pru importantis.
Is sonus Velaris. Sunti cussus sonus chi si formant in sa parti prus profunda de sa buca. Custus sonus dhus podeus dividiri in:Velari oclusivu surdu (Cosa, tocu) – Velari oclusivu sonoru (gana, aganciai) e Velari aprossimanti sonoru (logu, paga, pagu, tega)
Is Sonus Dentalis, invecis, sunt cussus sonus chi si formant atumbendi o trisinendi sa lingua in is dentis. Custus puru si dividint in: Dentali oclusivu surdu (fatu, totu); dentali oclusivu sonoru (denti, donu, dolori) e dentali aprosimanti sonoru(adiosu, ladu, seda)
Is sonus Bilabialis, po urtimus, sunt cussus sonus chi si formant in is murrus. E, po custus puru, teneus: bilabbiali oclusivu surdu (apu, papu, topi); bilabbiali oclusivu sonoru ( buca, abbistu, approdhau) e bilabiali aprossimanti sonoru (lebiu, nebodi, sabiu).
Su sonu Velari
Su sonu Velari dhu produseus candu nos naraus sa “C” e, narendi custu sonu, podeus fai unu sonu VELARI OCLUSIVU (pigaus custu nomini de s’italianu e dhu cambiaus in sadru po nai ca custu sonu si faidi serrendi sa parti urtima de sa bucca, in pagus fuedhus, “ocludendi” su guturu) e su sonu fatu in d’una bia mesana in mesu de sa buca, aundi formaus su sonu PALATALI TRISINAU (O AFRICAU). Po si cumprendi:
VELARI OCLUSIVU: cama, cosa, casu, chini, cudhu, buca, acostai, tocai;
PALATALI AFRICAU: celu, cera, ciuliru, faci, niciu, cixiri
Invecisi, is literas F – P – T – dha sas feus cun is sonus chi innoi sighint:
LABBIODENTALI FRICATIVU: fàmini, fenu, féurra, festa, filixi, forru, bófiu, befianu, afàstiu, afetu, fusu;
BILABBIALI OCLUSIVU: paxi/paghe, pane/-i, petza, pira, postu, portu, pudha, tupai, àpiu, apretu, napa, sapa, supa, tropu;;
DENTALI OCLUSIVU: tana, terra, tírria, torrai/-are, trèmini, trigu, turra, batiu, betare, atesu, etotu, atobiai, atumbai, suta;
in làcanas de fuedhu, algunas bortas custus fonemas càmbiant a un’àtru sonu in fonética sintàtica. In sa parti prus manna de su sardu, candu cuminzant unu fuedhu, pustis chi eus nau una vocali, is literas C – F – T – P mudant sonu, comenti rappresentau in su sprigu chi sighit:
SCRIEUS |
MA NARAUS E LIGEUS |
su casu, sa cosa, de chini |
sugàsu, sagòsa, deghíni |
su fàmini, su fogu, de fenu |
suvàmini, suvógu, devénu |
su pane, su pesu, po pesai |
subàne, subésu, pobasài |
sa tana, sa terra, de totu |
sadàna, sadèrra, dedótu |
narat issu, fait oi, ite fit? |
naradíssu, faidòi, itevídi? |
sa cena, su celu, su cíxiri |
saxèna, suxélu,suxíxiri |
Ma candu custa literas benint avatu de: A – E – NE – TRA – CHE no mudant sonu. In custa manera
SCRIEUS |
NARAUS E LIGEUS |
Seu arrutu A TERRA |
Seu arrutu A TERRA |
Apu biu acua E FOGU |
Apu biu acua E FOGU |
No compuru NE PANI e NE CASU |
No compuru NE PANI e NE CASU |
TRA CILIXIA E FOGU |
TRA CILIXIA E FOGU |
Est tostau CHE FERRU |
Est tostau CHE FERRU |
Is cunsonantis mudòngias aintru de fuedhu
Is fonemas de sonu mudóngiu, aintru de fuedhu:
-
o No càmbiant sonu de fuedhada a fuedhada:
baca/vaca, buca/vuca/uca,
badrufa/ badrunfula, bufai/-are,
cartzofa/ canciofa
tzapu/tzapulu
motu / moltu /mortu
2. o càmbiant a unu sonu TOTU diferente:
pache/paghe/page/-i/paxi
ficu/figu, lacu/lagu, acu/agu
béciu/betzu, faci/fache
chici/cisso/chitzi/-o/-u/chito
tufudu/tuvudu,
mufrone/muvrone/muvroni
ape/abe/abi, sàpiu/sàbiu, lépiu/lébiu, cupa/cuba,
latu/ladu, lutu/ludu/luru,
meta/meda/mera, seta/seda
Régula de iscritura de is mudòngias
Po iscríri is fonemas mudòngios cun is líteras /c/, /f/, /p/, /t/ podeus fissai duas régulas:
1. In cuméntzu de fuedhu, po firmesa de iscritura cumbenit e tocat a iscríri custus fuedhus sémpiri cun s’initziali chi naraus candu naraus su foedhu a solu (po si cumprendi FENTANA bantat iscrita sempiri cun sa F, cali si siat su manixu, aici CASU, aici PIPA, aici TERRA).
2. Aintru de su fuedhu, ca intendeus solu sa diferéntzia tra sonu surdu e sonu sonoru (sa /c/ africada podit fai àtru sonu surdu) cumbenit de NO addopiai mai custas líteras, calesisiat su manígiu in àtra lingua.