Ajo’ a Fuedhai: lezioni di grammatica sarda (Parte Seconda)

Per tutti i cultori e neofiti della lingua sarda  proponiamo la seconda lezione di grammatica sarda curata da Bruno Orrù..

Is Fonemas o Sonus: is cunsonantis

Is Cunsonantis sunt is sonus chi naraus imperendi literas diversas e chi rapresentaus, aici comenti is vocalis, cun grafemas o literas in sa scritura.

Prima de totu tocat a imparai a:

  1. Distingui e nominai is fonemas e grafemas po sa scritura ordinaria;

  2. Osservai comenti si faint e comenti funzionant, in is lacanas e aintru de su fuedhu, sia chi nareus is fuedhus a solus o in sa fonetica sintatica;

  3. Biri comenti est mellus a dhus iscriri po rapresentai cun precisioni e siguresa su sonu e su significau de sa lingua.

Prima de totu andaus a biri cussas chi eus’a tzerriai “Cunsonantis DE SONU MUDONGIU” o, po si cumprendi, cussas cunsonantis chi cambiant sonu a segunda de su fuedhu e a segunda de su logu de a ‘nca s’agatant. Custas cunsonantis sunt: C –F – P – T

Prima de totu, depeus nai puru ca is sonus chi nosu produseus, sunt formaus in logus diferentis de sa bucca e, de custus sonus, is prusu importantis sunt (po fai custu depu imperai fuedhus chi sunt “neologismus” ca poita no sunt cuntemplaus in sa lingua cosa nostra):

  1. Is sonus VELARIS;

  2. Is sonus DENTALIS;

  3. Is sonus BILABIALIS

Poi, ancora, nci sunt is sonus chi si formant a tret’e metadi de is logus pru importantis.

Is sonus Velaris. Sunti cussus sonus chi si formant in sa parti prus profunda de sa buca. Custus sonus dhus podeus dividiri in:Velari oclusivu surdu (Cosa, tocu) – Velari oclusivu sonoru (gana, aganciai) e Velari aprossimanti sonoru (logu, paga, pagu, tega)

Is Sonus Dentalis, invecis, sunt cussus sonus chi si formant atumbendi o trisinendi sa lingua in is dentis. Custus puru si dividint in: Dentali oclusivu surdu (fatu, totu); dentali oclusivu sonoru (denti, donu, dolori) e dentali aprosimanti sonoru(adiosu, ladu, seda)

Is sonus Bilabialis, po urtimus, sunt cussus sonus chi si formant in is murrus. E, po custus puru, teneus: bilabbiali oclusivu surdu (apu, papu, topi); bilabbiali oclusivu sonoru ( buca, abbistu, approdhau) e bilabiali aprossimanti sonoru (lebiu, nebodi, sabiu).

Su sonu Velari

Su sonu Velari dhu produseus candu nos naraus sa “C” e, narendi custu sonu, podeus fai unu sonu VELARI OCLUSIVU (pigaus custu nomini de s’italianu e dhu cambiaus in sadru po nai ca custu sonu si faidi serrendi sa parti urtima de sa bucca, in pagus fuedhus, “ocludendi” su guturu) e su sonu fatu in d’una bia mesana in mesu de sa buca, aundi formaus su sonu PALATALI TRISINAU (O AFRICAU). Po si cumprendi:

VELARI OCLUSIVU: cama, cosa, casu, chini, cudhu, buca, acostai, tocai;

PALATALI AFRICAU: celu, cera, ciuliru, faci, niciu, cixiri

Invecisi, is literas F – P – T – dha sas feus cun is sonus chi innoi sighint:

LABBIODENTALI FRICATIVU: fàmini, fenu, féurra, festa, filixi, forru, bófiu, befianu, afàstiu, afetu, fusu;

BILABBIALI OCLUSIVU: paxi/paghe, pane/-i, petza, pira, postu, portu, pudha, tupai, àpiu, apretu, napa, sapa, supa, tropu;;

DENTALI OCLUSIVU: tana, terra, tírria, torrai/-are, trèmini, trigu, turra, batiu, betare, atesu, etotu, atobiai, atumbai, suta;

in làcanas de fuedhu, algunas bortas custus fonemas càmbiant a un’àtru sonu in fonética sintàtica. In sa parti prus manna de su sardu, candu cuminzant unu fuedhu, pustis chi eus nau una vocali, is literas C – F – T – P mudant sonu, comenti rappresentau in su sprigu chi sighit:

SCRIEUS

MA NARAUS E LIGEUS

su casu, sa cosa, de chini

sugàsu, sagòsa, deghíni

su fàmini, su fogu, de fenu

suvàmini, suvógu, devénu

su pane, su pesu, po pesai

subàne, subésu, pobasài

sa tana, sa terra, de totu

sadàna, sadèrra, dedótu

narat issu, fait oi, ite fit?

naradíssu, faidòi, itevídi?

sa cena, su celu, su cíxiri

saxèna, suxélu,suxíxiri

Ma candu custa literas benint avatu de: A – E – NE – TRA – CHE  no mudant sonu. In custa manera

SCRIEUS

NARAUS E LIGEUS

Seu arrutu A TERRA

Seu arrutu A TERRA

Apu biu acua E FOGU

Apu biu acua E FOGU

No compuru NE PANI e NE CASU

No compuru NE PANI e NE CASU

TRA CILIXIA E FOGU

TRA CILIXIA E FOGU

Est tostau CHE FERRU

Est tostau CHE FERRU

Is cunsonantis mudòngias aintru de fuedhu

Is fonemas de sonu mudóngiu, aintru de fuedhu:

  1. o No  càmbiant sonu de fuedhada a fuedhada:

baca/vaca, buca/vuca/uca,

badrufa/ badrunfula, bufai/-are,

cartzofa/ canciofa

tzapu/tzapulu

motu / moltu /mortu

 2. o càmbiant a unu sonu TOTU diferente:

pache/paghe/page/-i/paxi

ficu/figu, lacu/lagu, acu/agu

béciu/betzu, faci/fache

chici/cisso/chitzi/-o/-u/chito

tufudu/tuvudu,

mufrone/muvrone/muvroni

ape/abe/abi, sàpiu/sàbiu, lépiu/lébiu, cupa/cuba,

latu/ladu, lutu/ludu/luru,

meta/meda/mera, seta/seda

Régula de iscritura de is mudòngias

Po iscríri is fonemas mudòngios cun is líteras /c/, /f/, /p/, /t/ podeus fissai duas régulas:

1. In cuméntzu de fuedhu, po firmesa de iscritura cumbenit e tocat a iscríri custus fuedhus sémpiri cun s’initziali chi naraus candu naraus su foedhu a solu (po si cumprendi FENTANA bantat iscrita sempiri cun sa F, cali si siat su manixu, aici CASU, aici PIPA, aici TERRA).

2. Aintru de su fuedhu, ca intendeus solu sa diferéntzia tra sonu surdu e sonu sonoru (sa /c/ africada podit fai àtru sonu surdu) cumbenit de NO addopiai mai custas líteras, calesisiat su manígiu in àtra lingua.

lettere

Rispondi

Inserisci i tuoi dati qui sotto o clicca su un'icona per effettuare l'accesso:

Logo di WordPress.com

Stai commentando usando il tuo account WordPress.com. Chiudi sessione /  Modifica )

Foto di Facebook

Stai commentando usando il tuo account Facebook. Chiudi sessione /  Modifica )

Connessione a %s...