Continuiamo con le lezioni di grammatica della lingua sarda a cura di Bruno Orrù: eccovi la terza.
sigheus in su biri su manixu de is cunsonantis in sa lingua Sarda, chini est sighendi, tengat passientzia ma custa est sa basi chi poi si at a permiti de ligi e cumprendi totu su sardu.
Is Cunsonantis mesu mudòngias
Innoi pigaus in considèru is fonemas G e Z, fonemas, custus puru, chi mudant sonu a segunda de a nca s’agatant e a segunda de su fonema chi sighit, in sa matessi manera de sa lingua Italiana. Aicci teneus:
- “G” Palatali trisinau sonoru, coment’e in: giana, genti, giru, giuali, agiudu, legiu…..(It. Giornale, giorno, Giuseppe…..)
- “G” velari oclusivu sonoru, coment’e in: gana, gotedhu, gureu, gudroni, agudronai…… (It. Gallina, gufo……)
- “G” velari aprossimanti sonoru, conet’e in: paga, soga, arrogu, forrogu ….. (It. Maga, piaga……)
- Candu sa “G” esti accostada a is fonemas li faidi su matessi sonu laterali palatali chi faidi in sa lingua italiana:Gliauna, sbagliu, gliaga ………(It. Aglio, sbaglio, sbadiglio….)
- Su matessi sonu de s’italianu, nasali palatali, faidi candu est accostau a su fonema “n”: bagna, carignu, ispugna, Sardigna… (It. Cagna, lagna …….)
Custu fonema fait su matessi manixu in cali si siada varianti de sa lingua sarda.
A diferentzia de su chi eus biu finas a immoi, sa cunsonanti chi sighit mùdat manixu e sonu a segunda de sa varianti de sa lingua sarda. Bieus chi:
Su fonema “Z” variat a segunda de sa varianti de sa lingua, tanti est beru chi:
- Porit pigai unu sonu africau dentali sonoru: zassu, zocu, zustu, azu, azudu, paza, lezere, fizu, buzinu, foza, boza, ozu, lezu, muzere……
- In sa varianti campidanesa custu sonu mudada in G africau palatali sonoru: giassu, giogu, giustu, agiu, agiudu, pagia, ligiri, figiu, buginu, fogia, ogiu, legiu…..
- O si mudada in sonu LL laterali alveolari: allu, palla, fillu, folla, ollu, mulleri
In custa manera, su matessi fuedhu FIZU, porit sonai FIGIU o FILLU, comenti su matessi fuedhu OZU porit sonai OGIU o OLLU e aici a innantis.
Su fonema Trisinau dentali surdu, chi in sa lingua italiana iscrieus cun Z, in sa lingua sarda fait diferéntzia de sonu e, a bortas, diferéntzia de significau e, in custu casu, bolit iscritu distintu. In sa normalidadi su fonema Z, in sardu, andat iscrituTZ, in custa manera eus’a iscriri: tzacai – Tzicu – arratza – arretza – bratzu – matzamini – tzerpiu ……………….
Calencuna borta, su fuedhu iscritu cun TZ non tenit su matessi significau de su fueddu iscritu cun Z. in is diferentis variantis, custus fuedhus andant iscritus distintus e cun precisioni in modu chi su grafema rapresentit su giustu fonema: ATZUDU (spigoloso) est diferenti de AZUDU (aiuto) – PITZU (sopra) est diferenti de PIZU (strato / panna del latte) ………………………
Ancora, in sa fonetica sintatica, is sonus africaus palatale sonoru (G) e dentali sonoru (Z), candu sunt in cumentzu de fuedhu e pronunciaus pustis de una vocali, podint mudai in sonu approssimanti palatali (J), aicci:
Sa giana, SA GIARA, su giogu, ti giuru, sa gioga… podint fai: SAJANA, SAJARA, SUJOGU, TIJURO, SAJOGA.
Aicci comenti, sa zana, su zocu, ti zuro sa zoga, su zuale, podint fai SAJANA, SUJOCU,TIJURO, SAJOGA, SUJUALE.
Comenti si porit biri, custas cunsonantis, mudant sonu e grafema a segunda de sa varianti de lingua chi teneus in manixu. In custa manera, su fuedhu GIOGU porit mudai in JOCU e ZOCU e in sa matessi manera su fuedhu ZANA porit mudai in JANA e GIANA.
Aintru de fuedhu su sonu trisinau palatale sonoru (G), si càmbiat, càmbiat solu a sonu diferenti de unu totu:
agiudu > azudu
màgiu > maju,
giògia > zoja > zoza > gióbia,
agiúngiri > aciungiri > assúngiri > azúnghere
ógiu > ollu > ozu,
Su fonema africau dentale sonoru fait sèmpiri diferéntzia de sonu e podit fài significau diferenti cun cussu surdu:
- in petzu no sonat che in lezu, ne in nitzu che in pizu, ne in bratzu che in mazu (coltello di legno), ne in fortza che incorza (parte esterna del pane)
- e fait sonu e significau diferente in atzudu e azudu, pitzu e pizu
Intzandus ndi podeus bogai duas régulas de iscritura de is mesu mudòngias:
1. In cuméntzu de fuedhu iscríri sèmpiri is duas cunsonantis chi teneus a manixu in sa varianti cosa nostra, arregodendi ca custas dus sonus porint mudai a segunda de sa varianti, in manera de no cunfundi su significau: agiudu est sa matessi cosa de azudu, màju est sa matessi cosa de màgiu, paza est sa matessi cosa de palla.
2. Mai addopiai aintru de fuedhu custas duas cunsonantis: agiudu, agiúnghere, agitóriu, fògia, légiu, agemenai, agetivu, azudu, azúnghere, azutóriu, boza, foza, lezu, mazu, tazu
Mentris chi su fonema sonoru andat beni cun /z/, su sonu africau dentale surdu po èssiri beni distintu andhat beni e bolet iscritu sémpiri /tz/: tzapulu, tzegu, Tzicu, atzudu, letzione/-i, matzoca, nitzu, pentzione/-i, petza, putzu, satzai
Is cunsonantis chi porint sparessi
Sunt is fonemas:
- /b/ [bilabbiale oclusivu sonoru], baca, basare, batu, beni, bènnere, betu, boche/boge/boghe/boxi, bòllere/-iri, binu, buca
- /d/ [dentale oclusivu sonoru], dare, dannu, dente/-i, die, deo/dèu, dinari, domo/-u, donu, didu, duda
- /f/ [labbiodentale fricativu surdu] (giai agatau coment’e sonu mudóngiu) fàchere, feche/fege/feghe/fexi, ferru, fíliche, fine/-i, focu/fogu, fuste/-i,
- /g/ [velare oclusivu sonoru] gama (greggia, branco), gana, gara, gatu, gherra, ghirare, gortedhu, gunnedha, gureu, gustu
In cuméntzu de fuedhu, segundhu de sa varianti e de is sonus chi portant a innantis, custus sonus essint unu zeru fonéticu, o, po si cumprendi, no benint pronunciaus.
Custas cunsonantis. ponint chistionis de pronúncia e de iscritura e no isparessint candu is fuedhus innanti sunt: A – E – CHE – NE – NI – NO – TRA
Eccu is bidhas de is cunsonantis chi sparessint (calencunu dha sas tzerriat Cunsonantis a lampaluxi):Biti – Durgale – Fonne – Galrtedhì – Gaboi – Irgoli – Locùli – Lodè – Lula – Mamujata – Ollolai – Onanì – Onifai – Orane – Orgosolo – Orosei – Orotedhi – Ortzai – Orune – Otzana – Ovodha – Sarule – Siniscola – Telti – Uliana – Unieri
Pronúncia …a lampalughe
A logus, segundu su fuedhu e solu apustis de vocali podeus intèndi e andhat beni a nài e lígi:
- “un’aca, sa uca, su inu, sa íngia, sa oge, tue/tui oles/-is, fizu onu” – po nai: una baca, sa buca, su binu, sa bíngia, sa boge, tue/tui boles/-is, fizu bonu
- sa ente, sa omo, su inari, su onu” – po nai: sa dente, sa domu, su dinai, su donu
- deo aco, sa émina, su izu, su ele, unu ilu, chimbe icos, sa esta” – po nai: deo faco, sa fémina, su fizu, su fele, unu filu, chimbe ficos, sa festa
- “sa unnedha, s’ureu, de opai” – po nai: sa gunnedha, su gureu, de gopai
Ma nemus nàrat mai “s’agna” po sa bagna, “su isóngiu” po su bisóngiu, “s’ama” po sa fama, “si irmat” po si firmat, “su annu” po su dannu, “su illu” po su dillu, “s’ana” po sa gana, “s’ustu” po su gustu (itl. gusto);
e mai nàrat “a uca, a oxi, e inu, no aco, a ele, che émina, ni ana, e asi” ma solu e in dónnia logu a buca, a boxi, e binu, no faco, a fele/-i, che fémina, ni gana, e gasi.
Cunsonantis a lampalughe: régula de iscritura
1. In cuméntzu de fuedhu podeus lígi comenti naraus, ma tocat a regularizai sa scritura sèmpiri cun s’initziali chi portat su fuedhu nau a solu: baca, buca, binu, bíngia, boge/boche/boghe/boxi, tue/tui boles/is, fizu bonu, dente/-i, domo/domu, dinari, donu, didu, faco, fémina, fizu, fele/-i, filu, ficos, festa, gunnedha, gureu, gopai
Sa scritura de dógnia fuedhada e de totu su sardu si regularizat e uníficat cun sa régula 1, MA NO ponendi s’aféresi / ’/ po is 4 cunsonantis. (es. “su ’inu”)
Si naraus custus sonus aintru de fuedhu tocat a bíri comenti faint po dhus iscríri beni. Eus biu sufricativu labbiodentale surdu cun is mudòngias e no abbarrat de nài àtru e aici su velare oclusivu sonoru. Bieus is àtrus.
Su sonu bilabbiali sonoru fait o oclusivu, o lébiu, aprossimante, e fait diferéntzia de significau e bolit iscritu puru in manera distinta:
- oclusivu: abba, àbbile/-i, zubbilare, zubbu
- aprossimanti: aba, àbile, zubilare, zubu
Su fonema dentali sonoru podit fài:
- oclusivu: addaju, addare, addengai, adderetare, addesumare, addoai, súdditu, rédditu:
- o aprossimanti e puru si no fait àtru significau bolit iscritu cun su critériu fonema diferenti grafema diferenti: aderetzai, adiosu, cadinu, calada, cida, fedu, frade/-i, gódiu, ladu, meda, nidu, pudare/ai, roda, seda, sudore/-i, tudai
Su sonu lébiu podit cambiai a monovribbanti e isparessit puru: fradi > frari, pudadu > pudau
àbbile = abile, atto, idoneo. | s.m. coscritto idoneo. Sos abbiles occannu sunu meda. Bessire abbile a sa visita, àbile = sugna
àbbidu =abito. Non per vestito comune, ma per quello dei religiosi, e per la cappa dei confratelli, e per la veste dei cadaveri
cabàle =giusto, esatto. Dare contos cabales
zubilare = urlare, gridare – zubbilare =giubilare
Zubbu = fosso pieno d’acqua – zubu = coppia di buoi domati
Addaju = senza fretta; – addare = si dice di un bambino che va con tutti – addesumàre = dividere una cosa in parti uguali – addoai = pulire vicino alle siepi di confine in modo che il fuoco non trovi esca