Ajo’ a Fuedhai: lezioni di grammatica sarda (Parte quarta).

Continuiamo con le lezioni di grammatica della lingua sarda a cura di Bruno Orrù: eccovi la quarta.

Su fonema cacuminali

dh

Su digrama “DH” no est sonu dentali ca no si fait in dentis, esti unu sonu chi si fait puntendi sa lingua in sa parti urtima alveolari, a trett’e metadi de su palatali e su dentali: adhae, vadhe, bidha, cuadhu, cudhu, dhedhu, dhodhi, fadhire, fodhi, modhixedhu, nudha, pedhi prodha, sedha, sodhu, trudha

Custu est su sonu prus ‘trummentau’ de sa scritura: dhant iscritu /-ll-/ (séc. XI-XV), /dd/ (>1475), /dd/ (in su catechismu de Nepomucenu, 1820), /-dh-/ (P. Casu) e /-h-/ (B. Erdas) in su 1900.

Cun critériu generali fonema diferenti grafema diferenti s’iscrit distintu e fait cun su digramma /dh/; sa dópia /dd/ dhu cunfundhit cun s’oclusivu dentali e no si porit imperai in cuméntzu. Chi feus sa prova de nai SEDHA, bieus ca puntaus sa lingua in sa parti arta de sa buca, a diferentzia, chi naraus GUNNEDDA, puntaus sa lingua in is dentis. Teneus aici dus sonus diferentis chi andant iscritus in manera diferenti.

sa cunsonanti H

Sighendi s’órdini alfabbéticu, su grafema /h/ no est in parti de unu sonu, ma andhat beni po :

  1. fài digrammas: /dh/ – /ch/ – /gh/ – /ggh/ sèmpiri candu custus cuatru digramas portant una /e/ o una /i/ a sighidura;

  1. po fài is isclamus: ahi!, bah!, beh!, bih!, eh!, lah!, leh!, mah!, mih!, oh!, ohi!, puh!, teh!

No serbit a pònni sa /h/ in formas personalis de su vrb. àere/ai po fài che in latinu o italianu.

sa cunsonanti j

Su sonu aprossimanti palatali, o mesu cunsonanti /j/, si agatat aintru de fuedhu, che: addaju, ajaju, ajó!, baju, binarju, canarju, cojai, eja, friarju, gurturju, maja, maju, operaju, poju, raju, ruju

Su sonu dh’eus agatau in cuméntzu de fuedhu apustis de vocali coment’e muda de is fonemas sonorusafricau palatali e africau dentali ma no est sonu de cuméntzu e no bolit iscritu.

No est de cunfúndi cun /i/ ca fait diferenti significau puru: binarju (che produce vino)≠ binàriu (binario), canarju (battitore)≠ canàriu (canarino), cherja (chiesa) ≠ cheria (volevo), ne de pònni in parti de sa /x/ po sonu fricativu alveopalatali sonoru.

sa cunsonanti L

Su sonu laterali alveolari /l/ aintru de fuedhu podit fài lébiu che in: bolai/-are, calai, celu, colare, chilu, fele/-i, filu, galu, malu, mela, mola, pala, pilu, sola, tela

o longu, forti, in: allu, ballare, bellu, collu, dillu, drolle, folla, illierare, mallu, múlliri, solla, tallu, tenalla, trullu

Sa diferéntzia podit distínguiri significaus:

calai (scendere)≠ callai, (quagliare) filu (filo)≠ fillu (figlio), galu (gentile)≠ gallu (gallo), mola (macina) ≠ molla (molla), pala (spalla)≠ palla (paglia), pilu (pelo) ≠ pillu (grasso del latte), tela (tela)≠ tella (grossa pietra piatta)

Tocat chi cudhas fuedhadas chi tenint s’avesu de allonghiai su sonu (comenti nos Sinniesus) nendi “callai, cellu, chillu, solle/solli” po calai, celu, chilu, sole/-i iscriant cun prus atentzioni e no pòngant /ll/ si no, si podit fai significau diferenti.

 sa cunsonanti M

Su sonu bilabbiali nasali /m/ aintru de fuedhu podit fài lébiu: amistadi, coma, fàmini, fumu, gamu, gomai, limu, pamentu, suma, tema

o longu che in: ammentai, ammiru, ammustru, frimmu, gomma, iscrammentu,prammu .

Foras mama (fondo di caffè)/mamma, coma (ramaglia) ≠ comma (comma), chi faint diferéntzia de significau, is atrus fuedhus faint variatzioni in sa matessi fuedhada (gama/gamma, lama/lamma, prama/pramma,suma/summa) e fait a iscríri su chi intendeus; fuedhos cumpostus o cun assimilatzioni arrechedint méllus /–mm–/.

sa consonanti N

Su sonu nasali alveolari /n/ aintru de fuedhu podit fài lébiu: allenu, anadi, bena, vichinu, canu, cena, fenu, fune, gana, ispina, lana, luna, manu, pani, sonu, tana, trenu, binu

o longu che in: annestru, annu, anneu, annírghidu, Fonne, pònnere, linna, tènnere

Fait diferéntzia de significau in: donu ≠ donnu (padrone), manu ≠ mannu, sonu ≠ sonnu, sinu ≠ sinnu

A logus allónghiant custu sonu candu est lébiu narendi “mannu” po manu, “sonnu” po sonu e àtrus: tocat a iscríri cun prus atentzioni e iscriri cun craresa po no fài significau diferente.

Chini fait su sonu nasali ‘a carighedha’ aintru de fuedhu podit pentzai de iscríri a) is fuedhos chentza /n/: “bei” po bèni, “biu” po binu, “cai” po cani, “feu” po fenu, “mau” po manu, “pai” po pani, “sou” posonu, “teit” po tenit; o b) de pònni unu sinnali diacríticu a sa /n/: cosa inútili custa e isbagliada s’àtra.

Custa pronúncia distinghit una fuedhada ma no sa limga sarda, e chini dha tenit dha fait sentza dha sinnalai, ma si no iscrit sa “N”, isbàgliat chini ligit chi no conoxit sa fuedhada. Tocat e bastat a iscríri una /n/ che in totu s’àtru sardu!

sa cunsonanti R

Su sonu vibbranti fait aintru de foedhu, o monovibbranti: cera, cora, coru, fàiri, gara, lara, mira, ororu, pira;

o polivibbranti: arrú, cirra, fèrrere, gherra, nàrrere, perra, sorre/-i, surra, terra, turra .

Sa diferéntzia fait significau: cora ≠ corra (cresta-arista), mara ≠ marra, mura ≠ murra, nura ≠ nurra

Est méllus a currègi custus dus manígius de sa /r/:

assimilatzioni sentza funtzioni: candu naraus“atu, fetu, motu, muta, potu” in logu de artu, fertu, mortu, murta, portu

metàtesi ‘difícile’: candu naraus “mratzu, srucu, tzrepiu” in logu de martzu, surcu, tzerpiu, ponendu sa “R” prima de su logu giustu cosa sua

sa cunsonanti S

Su fonema “S” fait unu sonu sibilanti. Candu sa essa (“S”) est imperada in mesu de su fuedhu, porit fai dus sonus:

  1. Sonu sibilanti sonoru: arrosu, Bosa, casu, cosa, fusu, ghisu, lisu, losa, mesa, nasu, pesosu, pisu, resa, tàsuru.
  2. Sonu sibilanti sordu: assu, brussu, chessa, cossa, frissa, fossu, grussu, lussu, lassa, missa, nassa, ossu, tassa, pessare.

Custa diferentzia, fait diferentzia de significau:

arresu (arreso) est diferenti de arressu (fermato), basu est diferenti de bassu (variante di bascìu), lisu est diferenti de lissu, pesare est diferenti de pessare, pàsidu est diferenti de pàssidu …..

Candu sa “S” dh’agataus in digrama cu sa “C” o cun sa “I”, su sonu cambiat in sonu fricativu alveopalatali surdu: arrennèsciu, arròsci, bascesa, bàsciu, càscia, còscia, frisciura, pisci.

Comenti fait sa /s/ in acabbu de fuedhu si agatat àtru sonu in cuménzu de su fuedhu prus ainnanti?

  1. -s + voc- fait sibilanti sonora (che in -voc + s-): domus artas > “domusàrtasa”, ortus obertus> “ortusobèrtusu”, su soli, su sonu > “susòli, susónu
  2. -s + cuns- surda: fait sibbilante surda, ma, a segunda de sa fuedhada, a logus no s’intendhit e cun F-, L-, N-si assímilat: is canis > “iscànisi” is panis > “ispànisi” is terras > “istèrrasa   /  ”sos canes/sos panes > “socànese, sopànese  / ”is fogus > “iffògusu”, sos lagos > “sollàgoso”,

3. –s + cuns– sonora podit cambiai in modu diferenti a segunda de sa fuedhada: sos boes > sobbòese, sas dentes > saddentes ;

  • sos boes > solboes, sos donos > soldonos, sos giogos > solgiogos, is montes > ilmontes ;
  • sos boes > sorboes, sas dentes > sardentes, sas garas > sargaras, is gianas > irgianas, is logos > irlogos, is montes > irmontes;
  • is bòis > ibòis, is donus > idonus; ia dentis >identis

Cumbenit a regularizai sa scritura ponendi sèmpiri sa –S, chi no iscrieus custus cambiamentus: si uníficat s’ortografia de totu su sardu.

sa cunsonanti V

Su sonu labbiodentali fricativu sonoru dhu feus in su matessi tretu de cussu surdu /f/ chi agataus coment’e sonu mudóngiu e a lampaluxi. A diferéntzia de cussu no fait dificurtadi, ma che a su sonu surdu no serbit iscritu cun dópia aintru de foedhu: averai, avesu, avilire, avisu, avrèschere, deveras, dévitu, mòviri, nive, provisóriu, tuva

sa cunsonanti X (sa scèscia)

Su fonema fricativu alveopalatale sonoru dhu naraus in fuedhus che a: abbruxai, arrexoni, boxi, braxa, cuadroxu, dexi, fexi, foxi, orixa, oxu, nexi, nòxiri, paxi, púlixi, proxa;

Fait diferéntzia de sonu e significau cun cussu alveopalatali surdu: paxi ≠ pasci, coxinera ≠ coscinera, pixi ≠ pisci.

In cuméntzu de fuedhu podet arresultai solu coment’e muda de àtru sonu (/c/ e fintzes /g/ africadas palat.) e no bollit mai iscritu. No dhi serbit una /i/ (si no est tónica che in Maxìa – cilixìa) candho portat avatu is voc. /a, o, u/.

Su grafema /x/ (sa scèscia) po sonu fricativu alveopalatali sonoru dhu connoscint pagu is logudoresus e no dhu iscrint; ma faint custu sonu unas coranta bidhas logudoresas: castiai su “Atlas” de M. Contini, sa carta 89 (maju > maxu) e su Vocabolario Sardo Logudorese de P. Casu, innui centinaias de fuedhus iscritus cun /j/ (es. maju) sunt pronunciaus cun sonu fricativu. Eus biu a ita serbit sa /j/ e no fait mancu a iscríri /sgi/ (“isgiàminu”) e ne /sci/ (“bràscia”): cumbenit a regularizai su maníxu de /x/ comenti est manixau in campidanesu e parti de sa mesania.

S’alfabetu de sa lingua sarda

Is grafemas chi eus presentau andhant beni e bastant po iscríri totu is fuedhadas de sa lingua sarda e rapresentant totu is fonemas imperaus; calecunu sonu ‘ispeciali’ (sa “n” a carighedha) chi fait una fuedhada, ma no àtras, cumbenit a dhu scríri comenti su matessi fuedhu dhu faint is àteras fuedhadas, semplificandu diaici sa scritura.

Podeus cunsiderai s’alfabeto formau cun 22 grafemas o líteras po sa scritura ordinària:

A B C D E F G H I J L M N O P R S T U V X Z

e ca imperaus cincu digramas

ch dh gh/gl gn

Cun custu esu accabbau sa parti de is grafemas e fonema, no poita no nci siat atru de nai, ma poita pentzu chi su chi eus nau, siat bastanti po podi cumintzai a iscriri cun creresa e precisioni. Sa prossima borta eus a fuedhai de “Su Nomini” 

x

Rispondi

Inserisci i tuoi dati qui sotto o clicca su un'icona per effettuare l'accesso:

Logo di WordPress.com

Stai commentando usando il tuo account WordPress.com. Chiudi sessione /  Modifica )

Foto Twitter

Stai commentando usando il tuo account Twitter. Chiudi sessione /  Modifica )

Foto di Facebook

Stai commentando usando il tuo account Facebook. Chiudi sessione /  Modifica )

Connessione a %s...