Ajo’ a Fuedhai: lezioni di grammatica Campidanese. Sa vocali paragógica

Vi proponiamo la quinta lezione di grammatica della lingua sarda-campidanese a cura di Bruno Orrù: “Sa vocali paragógica” 

Sa vocali paragógica o paragoge est sa vocali chi aciungeus in pàusa in su foedhu chi serrat sa frasi candu custu acabbat cun cunsonanti: est s’úrtima vocali de su foedhu arrepítia po “eufonia”; no fait parti de su foedhu e difatis no si narat si no in pasiada.

Aici naraus: Fatu asi? Andau sesi? Bennius seisi? Issu cantada. Issu sonada. Issu ballada (ma depeus iscriri: Fatu as? – Andau ses? – Benius seis – Issu cantat – Issu sonat – Issu ballat).

Sa vocali aciunta in urtimu a su fuedhu in pasiada est sa paragógica chi ponit chistionis de pronúncia e de iscritura chi eus a biri prus ainnanti. Nci sunt paragógicas incorporadas in su fuedhu e no faint dificultadi, che in: càbudu, cafei, innoe/innòi, nòmini, perou.

Manígiu de sa paragógica

Naraus sa paragógica po eufonia ca su sardu in pàusa no acabbat unu fuedhu cun sa cunsonante. Ma acabbat 5 formas verbalis cun d-una cunsonanti (-s, -t) e fait su plurale de nòminis e agetivus ponendi una /s/ a sa forma de su singulari. Bieus custa dimostratzioni:

Naraus s’ortu, sa terra e sos ortoso, is terrasa.

Ponendu un’agtetivu chi cumèntzat cun vocali naraus:

Tenzo sos ortos aradoso.

Tèngio is ortos araoso.

Tengu is terras aradasa.

Eus nau sa paragógica in s’aggetivu plurali ca est in pàusa, ma no in su nòmini, chi duncas fait su plurali solu cun -s: sos ortos, is ortus, is terras (e aici s’agetivu).

Sa paragógica: régula de iscritura

Si sa paragoge no tenit valori grammaticali e si narat feti in pàusa, podeus fài a mancu de dha scriri: a su fuedhu no dhi ammancat nudha.

Aici naraus e ligeus: Bido àrbures artasa. Tèngio is domos noasa. Apo/u prantau is oliasa. Innòi bivint is ajajusu. Mi faco pacos sodhoso. Issus immoi beninti. Fache gosi si cherese. Arrieus po duas fràulasa.

ma iscrieus: Bido àrbures artas. Tèngio is domos noas. Apo/u prantau is olias. Innòi bivint is ajajus. Mi faco pacos sodhos. Issus immoi benint. Fache gosi si cheres. Arrieus po duas fàulas.

Sentza paragógica si regularizat totu su sardu.

Totu su sardu a una régula.

Si no regularizaus sa scritura sentza paragógica, su matessi fuedhu arresultat iscritu in maneras diferentis sentza necessidadi fintzas in d-una matessi fuedhada. Sentza paragoge sa domanda: Fatuat? est oguali in totu su sardu, ma iscriendi sa paragoge arresurtant 5 diferéntzias inútilis: Fatu ata? / Fatu ada? / Fatu ade? / Fatu adi? / Fatu ari?

Regularizendu una fuedhada no si càmbiat sa fuedhada, ma iscriendu is paragógicas comenti podeus fài fuedhandu si frenat sa letura: A íssusu dhis incrèscinti is bràtzusu e is càmbasa.

Méllus: A issus dhis increscint is bràtzus e is cambas.

Sa /i/ prostética

Custa puru est vocali chi si aciungit, ma est sempiri sa /i/ e solu in cuméntzu de fuedhu, e a diferéntzia de sa paragógica tenit una funtzioni importanti.

Si osservaus is fuedhos chi, po comenti furint in latinu (ma est cosa prus generale) cumentzànt cun SC–, SP–, ST– bieus chi in sardus faint cun isc–, isp–, ist–:

latinu =. schola > Sardu = iscola

scala iscala

spatha ispata/ispada

spica ispica/ispiga

stella istella/istedhu

sturnus isturru/istúrulu

Funtzioni de sa /i/ prostética.

In sardu fuedhus medas acabbant cun cunsonanti (-s, -t, -nt) chi, candu atóbiant unu fuedhu chi cumèntzat cun cunsonanti etotu, realizant una siada de cunsonantis chi no fait a pronunciai in manera distinta: sa /i/ prostética tenit in custu casu sa funtzioni de separai is cunsonantis in làcana e lassai pronunciai is dus fuedhus cun craresa de significau, po cumprèndi su chi naraus o ligeus.

Manígiu de sa /i/ prostética.

Totu su sardu ponit sa /i/ prostética, cun prus o prus pagu firmesa, sa chistioni est de regularitzai su manixu cosa sua po chi:

  1. Siat sempiri craru a totus comenti si depint intendi is fuedhus po su significau chi tenint;

b) Si scriat una forma unica de su matessi fuedhu in sa matessi varianti e in sa matessi fuedhada;

  1. si iscriat cun su matessi criteriu totu su sardu, sentza de fai una inutili diferentzia de iscritura.

Regularizai sa /i/ prostética bolit nai a otenni una Scritura crara e unu significau unívocu

  1. Si iscrieus: Apu biu duas scalas”, “Apu biu duas spicas”, “Tui as stupau sa broca” , “Sa camisa estscosia”, “S’est sperdendi sa cosa”

Seus segurus ca chi unu chi ligit po issu etotu, bidi e cumprendit ita est su fuedhu. Ma chi ligeus po is atrus puru e, chi su chi ligit no curregit custa iscritura, su chi ascurtat porit cumprendi: “duas calas”, “duas picas”, “as tupau”, “es cosia”, “es perdendi”. Custu bolit nai ca chi no imperaus sa /I/ prostética is chi ascurtant porint cumprendi significaus isbagliaus! Totu diventa prus craru e nemus beni cuglionau chi iscrieus:

Apu biu duas iscalas, Apu portau duas ispicas, Tui as istupau sa broca, Sa camisa est iscosia, S’est isperdendi sa cosa”

 Iscritura sballiada = arroris!

Si iscrieus sentza de firmesa sa /i/ prostética, fuedhos cun significau totu diferenti o fintzas contràriu si cunfundint: scontu cun contu, scurtzu cun curtzu, spérdiu cun pérdiu, scuriosu cun curiosu, scarrigai cun carrigai, scontai cun contai, scovecai cun covecai, sparai cun parai, spudai cun pudai, strebiri cun trebiri, strobedhai cun trobedhai, stupai cun tupai, e aici atrus medas;

cosa chi no porit incapitai si regularizaus a: iscontu, iscurtzu, ispérdiu, iscuriosu, iscarrigai, iscontai, iscovecai, isparai, ispudai, istrebiri, istrobedhai, istupai

Forma única de sa matessi varianti de su matessi fuedhu in sa matessi fuedhada. Sa genti fuedhat pentzendi a su significau chi depit nài, no a regularizai nudha, e aici narat: “sa scala, is iscalas, dexi scalas, cun iscala, sa spiga, duasa spigas, is ispigas, depidi stupai, dèu stupu, podis istupai/podisi stupai, tui scosis, ant iscosiu/anti scosiu.

Ma sa scritura no depit moltiplicai is formas verbalis e ne fài dopionis: est giustu a imperai iscosire, iscosiri, iscosie, iscusire, iscala e iscaba ca faint sa fuedhada diferenti, ma in sa matessi fuedhada no serbit sa dópia iscritura iscosiri/scosiri, iscala/scala o iscaba/scaba.

  1. Iscriendhu totus cun su matessi critériu benint mancu diferéntzias chi arresultant solu de iscritura sentza de fài diferéntzia de fuedhada: iscrieus aici una ortografia unitària de totu su sardu sentza sacrificai manc’una fuedhada, fendi antzis a manera chi dónnia fuedhada si lígiat cun prus craresa, precisioni e facilidadi.

Sa prima e prus fàcili idea de chini iscrit est de andhai tropu avatu de sa fuedhada, a ‘manu pigada’ cun sa fuedhada, sentza fài contu de regularidadi, de firmesa e precisioni: ma s’abbitúdini de pigai est custa, regularizai sa /i/ prostética e no curregendi in mali su manígiu de sa genti.

Naraus in Curtzu

  • Totus is linguas sun formadas de sonus, is sonus de dognia lingua pigant su nomini de FONEMA e benint inditaus serraus in intru de duas lineas trevessas: /P/ – /C/

  • Dognia sonu benit rapresentau iscritu in manera diferenti, custa rapresentatzioni iscrita pigat su nomini de GRAFEMA;

  • A dognia diferenti FONEMA currispundit unu diferenti GRAFEMA

  • Su sardu imperat 22 (bintidus) grafemas, de is calis, 4 (cuatru) sunt vocalis e 18 (dexotu) sunt cunsonantis

  • Su sardu tenit quatru vocalis ma ndi manixat sesi

  • In sa scritura su sardu no arredhopiat is consonantis: /C/ – /F/ – /P/ – /T/ – /G/ – /Z/ – /V/

  • In su sardu puru nci sunt is “ALLOFONI” chi sunti cussus fonemas chi eus biu essi “MUDONGIUS” o berus siat, cussus fonemas chi faint sonu diferenti a segunda chi s’agatint in mesu de vocalis o chi sighint s’articulu

  • Calencunu sonu dhu naraus ma no dhu scrieus: naraus “Pudhasa” ma iscrieus “Pudhas” , naraus “Càntada” e scrieus “Càntat”;

Cun custu acabaus sa parti chi fuedhat de is fonemas e de su manixu cosa intzoru, ma no poita s’argumentu spacit innoi, ma poita pentzu chi custa siat sa basi essentziali po cumprendi totu su chi at a sighiri. A sighiri eus a fuedhai de Su Nomini e de su chi est ligau a su nomini.

logo Festival

Rispondi

Inserisci i tuoi dati qui sotto o clicca su un'icona per effettuare l'accesso:

Logo di WordPress.com

Stai commentando usando il tuo account WordPress.com. Chiudi sessione /  Modifica )

Foto Twitter

Stai commentando usando il tuo account Twitter. Chiudi sessione /  Modifica )

Foto di Facebook

Stai commentando usando il tuo account Facebook. Chiudi sessione /  Modifica )

Connessione a %s...