Ajo’ a Fuedhai: lezioni di grammatica Campidanese. Su nòmini.

Terminata la pausa natalizia, riprendiamo con le pubblicazioni della grammatica sardo-campidanese curata da Bruno Orrù. Oggi si parlerà del nome.

Eus biu, finas a immoi, su mannixu de is vocalis e de is cunsonantis de sa lingua sarda, immoi cumintzaus a brintai in sa parti prus importanti, cussa chi si permitit de ponni impari vocalis e cunsonantis, po formai sonus e fuedhus chi si permitint de si esprimi e de si fai cumprendi.

 PARTI SEGUNDA

Su nòmini

Po inditai in manera crara, sa genti, is cosas, is bestias chi fain parti de su mundu chi s’agatat a giru de nosu, su Sardu, comenti dognia lingua, si serbit de is “nominis” o “sustantivus”. Nci sunt nominis chi inditant una persona feti, una cosa feti o un animali feti, sentz’e podi sbagliai, comenti Mariu…. Pepi…. Brabara….. Sardigna …. Sinnia e aici a innantis e nominis chi inditat una o prus personas, animalis o cosas sentz’e però inditai precisamenti de cali seus fuedhendi, comenti: omini…. cuadhus, domus, frori….. e aici a innantis.

In su sardu puru, su nomini, porit inditai cosas chi podeus biri e toccai (cuncretu) o cosas chi no podeus ne biri e ne tocai (de pentzamentu).

Pigheus unu nomini cali si siat po osservai comenti su nomini est cumpostu e comenti podit mudai: FILL-U est formau de una parti chi no mudat mai (FILL) e de una partu chi mudat (U) e chi, mudendi, mudat su chi su nomini bolit inditai. Po si cumprendi:

  1. FILLU/ FITZU = seus fuedhendi de unu fillu mascu;
  2. FILLA/ FITZA = seus fuedhendi de una filla femina;
  3. FILLUS/ FITZUS = seus fuedhendi de prus de unu fillu mascu o de totu is fillus, sent’e fai sceberu perunu;
  4. FILLAS/ FITZAS = seus fuedhendi de prus de una filla femina;

In custa manera teneus una parti de su nomini, ARREXINI, chi non mudat mai e una parti DESINENTZIA chi mudat e mudendi si fait cumprendi chi seus fuedhendu de mascu o de femina, chi est unu o prus de unu.

Podeus fintz’e biri ca, cambiendi sa desinentzia podeus cambiai atrus piessignus de su nomini. Po si cumprendi:

  • CARRU= Carro = est unu nomini
  • CARRIGAI =diventat unu verbu
  • SCARRIGAI= diventa ancora unu verbu differenti, ma, innoi, is desinentzias sunt duas, una prima de s’arrexini e una pustis

Atras desinentzias cambiant ancora atrus piessignus de su nomini: PIPIU /PIPIEDHU / PIPIEDHA; e atras ancora chi esu a biri pru a inantis

 Is classis

Sa lingua latina s’at lassau sa manera de pratziri is nominis a segunda de sa essiada de su nomini, in custa manera podeus dividi is nominis in tres essidas (declinazioni):

Prima essiada

in -a: abba / acua, ajaja, arrosa, buca, bagna, cara, farta, fera, gana, losa, manorba, mesa, nassa, para, saba, resa, tassa, terra

Segunda essida:

in -e/-i: conte/-i, dente/-i, fàmine/-i, frade/-i, fradile/-i, luge/-luxi, mente/-i, ómine/-i, note/-i, ponte/-i, sorre/-i, turre/-i (sa diferentzia dha fait feti sa varianti de sa lingua)

o feti in -i: brusceri, contoneri, ferreri, infermieri, oreri, posteri, sobateri, fusteri

Terza essida

in -o/-u: botolo/-botulu, coro/-u, domo/-u, òro/-u (innoi puru sa diferentzia de bessida est donada de sa varianti de sa lingua)

o feti in -u: babbu, casu, cadhu /cuadhu, figu, fogu, giogu, gureu, logu, manu, nasu, nonnu, ortu, portu, sodhu, sonu, trenu, tronu, binu.

Eus giai biu, in cumintzu de custa parti, ca su nomini porit essi de mascu o de femina. In sa normalidadi, totu cussus nominis chi tennint s’essida in A, sunt de femina, is atras essidas sunt de mascu:

Filla – acua- conca – buca ……..

Fillu – podhini – binu – pani . pei ………

Nci sunt però nominis chi andant po contu intzoru:

  • Talis bortas, mancai s’essida siat in /a/ su nomiuni est de mascu, comenti in MANORBA o PARA poita si narat SU MANORBA e SU PARA;
  • Talis bortas, invecis, su nomini no mudat po mascu e femina comenti mudat Fillu e Filla, intzandus at a essi s’articulu a si nai chi seus fuedhendi de mascu o de femina: SU CANI / SA CANI – SU GATU / SA GATU – SU MERI / SA MERI;
  • Talis bortas su nomini po femina si fait aciungendi una desinentzia a su nomini po mascu: CONTI / CONTISSA – POETA / POETESSA
  • Talis bortas ancora, su nomini po mascu est de unu totu differenti de su nomini po femina:
M Logudoru M Campidanu F Logudoru F Campidanu
Cadhu Cuadhu Eba Égua
porcu procu sue Madri
pudhu caboni pudha Pudha
trau malloru vaca Baca
omine omini femina Femina
maridu pobidhu mutzere Mulleri
nebode nebodi neta neta
re urrei reina reina

 su númuru

Poneus una /s/ a su sing. po fai su plurali, ma de mesania in pitzus, is nominis de sa classe in -u mudant custa -u a -o e faint su pl. in -os:

babbu> babbos/us – cuadhu> cuadhos/us fogu> fogos/us giogu> giogos/us logu> logos/us manu> manos/us nasu> nasos/us nonnu> nonnos/us

ATTENTZIONI: Su nómini est oguali po mata e frutu, ma sa forma plurali, in sa lingua sarda, tenit manixu feti po is matas:

candu naraus: is olias, is nuxis, is prunas, is castàngias, is pressius, est seguru ca seus fuedhendi de is matas de olia, de nuxi e aici a innantis.

Candu naraus: S’olia, sa nuxi, sa pruna, sa castàngia, su pressiu, seus seguramenti fuedhendi de su frutu de s’olia, de sa nuxi e aici a innantis. Tanti est beru ca seus avessus a nai SEU ANDENDI A IS OLIAS po nai ca seu andeendi a su cungiau de is matas de olia (olivariu), ma naraus SEU ANDENDI A SCUDI OLIA candu seu andendi a arregoli is frutus de is matas. Aici naraus : APU COMPORAU TRES CHILUS DE MELA o APU PUDAU IS OLIAS.

Custu de unu po medas balit po arrebius e animaledhus puru. Chi osservaus seus avessus a nai: dh’at carriau sa musca, dh’at puntu s’abi, si dh’at papau sa fromiga… po nai medas muscas, medas abis e medas fromigas.

sa muda

Su nomini fait pagu sa muda, po inditai una cosa prus manna, cun su sufissu -one/-oni:botiglione, busoni, cadirone, calancone, canaloni, cedhoni, leputzone, serroni

poita manixat custu sufissu po atru significau: anadoni, apiconi, buatone, fruconi, palitone

ma po sminguai imperat meda su sufissu -edhu/a e -ichedhu/a e is variantes:

animaledhu, berbeghedha, domedha, cadiredha, canaledhu, feminedha, ispidedhu, leputzedha, nebodedhu, ominedhu, abbighedha, contichedhu, domigedha, ganixedha, letixedhu, netixedha, ossichedhu, tagighedhu

 Cun àtrus sufissus:

ballitu, banchitu, brassita, bratzitu, cadhitu, gruxita, iscalita, orrochita, pudhitu, sorichitu, sughita, trumbita

ancutza, cerdutza, leputza, limbutza, bentitzolu, brochitolu, chedhargiolu, comiola, noditolu, perdigolu

Fait pagu s’idea de dispretziai, antzis, giai nudha, e su sufissu -àciu/atzu dhu maníxat cun significau normali: animalatzu (po gente) burrincatzu (po gente)

acuàciu, cavanàtzu, marràciu, saliatzu

donat s’idea de su didispretziu aciungendi a su nomini s’agetivu malu, matzanu (omini malu – pani matzanu) o àteru, o cun sufissu -edhu/a in sensu antifràsticu: feminedha (po nai femina de pagu contu), ominedhu ….

su faimentu

imperendi diferentis sufissus arrenexeus a fai diferentis nominis:

  • andàda, bufàda, castiàda, frenàda
  • andadùra, bufadùra, messadùra
  • atrivia, fichia, ixarida, tussita
  • benale, fundali, istadiale, murrali
  • bantaxi, donnaghe, istedhache
  • aconciadori, binnennadori, pudadori
  • abiàrgiu, crabaxu, nodàgliu, pedraju
  • crastaza, istedhàgia, paperalla
  • machímini, paperàmini, zentàmene
  • lompimentu, nascimentu, pagamentu
  • abbistesa, chietesa, limpiesa, vecesa
  • asuria, bantaxeria, iscassia, terachia
  • corcadorzu, ingurtidórgiu, seitógliu 

foto per articolo bruno orru

Rispondi

Inserisci i tuoi dati qui sotto o clicca su un'icona per effettuare l'accesso:

Logo di WordPress.com

Stai commentando usando il tuo account WordPress.com. Chiudi sessione /  Modifica )

Foto di Facebook

Stai commentando usando il tuo account Facebook. Chiudi sessione /  Modifica )

Connessione a %s...