Terminata la pausa natalizia, riprendiamo con le pubblicazioni della grammatica sardo-campidanese curata da Bruno Orrù. Oggi si parlerà del nome.
Eus biu, finas a immoi, su mannixu de is vocalis e de is cunsonantis de sa lingua sarda, immoi cumintzaus a brintai in sa parti prus importanti, cussa chi si permitit de ponni impari vocalis e cunsonantis, po formai sonus e fuedhus chi si permitint de si esprimi e de si fai cumprendi.
PARTI SEGUNDA
Su nòmini
Po inditai in manera crara, sa genti, is cosas, is bestias chi fain parti de su mundu chi s’agatat a giru de nosu, su Sardu, comenti dognia lingua, si serbit de is “nominis” o “sustantivus”. Nci sunt nominis chi inditant una persona feti, una cosa feti o un animali feti, sentz’e podi sbagliai, comenti Mariu…. Pepi…. Brabara….. Sardigna …. Sinnia e aici a innantis e nominis chi inditat una o prus personas, animalis o cosas sentz’e però inditai precisamenti de cali seus fuedhendi, comenti: omini…. cuadhus, domus, frori….. e aici a innantis.
In su sardu puru, su nomini, porit inditai cosas chi podeus biri e toccai (cuncretu) o cosas chi no podeus ne biri e ne tocai (de pentzamentu).
Pigheus unu nomini cali si siat po osservai comenti su nomini est cumpostu e comenti podit mudai: FILL-U est formau de una parti chi no mudat mai (FILL) e de una partu chi mudat (U) e chi, mudendi, mudat su chi su nomini bolit inditai. Po si cumprendi:
- FILLU/ FITZU = seus fuedhendi de unu fillu mascu;
- FILLA/ FITZA = seus fuedhendi de una filla femina;
- FILLUS/ FITZUS = seus fuedhendi de prus de unu fillu mascu o de totu is fillus, sent’e fai sceberu perunu;
- FILLAS/ FITZAS = seus fuedhendi de prus de una filla femina;
In custa manera teneus una parti de su nomini, ARREXINI, chi non mudat mai e una parti DESINENTZIA chi mudat e mudendi si fait cumprendi chi seus fuedhendu de mascu o de femina, chi est unu o prus de unu.
Podeus fintz’e biri ca, cambiendi sa desinentzia podeus cambiai atrus piessignus de su nomini. Po si cumprendi:
- CARRU= Carro = est unu nomini
- CARRIGAI =diventat unu verbu
- SCARRIGAI= diventa ancora unu verbu differenti, ma, innoi, is desinentzias sunt duas, una prima de s’arrexini e una pustis
Atras desinentzias cambiant ancora atrus piessignus de su nomini: PIPIU /PIPIEDHU / PIPIEDHA; e atras ancora chi esu a biri pru a inantis
Is classis
Sa lingua latina s’at lassau sa manera de pratziri is nominis a segunda de sa essiada de su nomini, in custa manera podeus dividi is nominis in tres essidas (declinazioni):
Prima essiada
in -a: abba / acua, ajaja, arrosa, buca, bagna, cara, farta, fera, gana, losa, manorba, mesa, nassa, para, saba, resa, tassa, terra
Segunda essida:
in -e/-i: conte/-i, dente/-i, fàmine/-i, frade/-i, fradile/-i, luge/-luxi, mente/-i, ómine/-i, note/-i, ponte/-i, sorre/-i, turre/-i (sa diferentzia dha fait feti sa varianti de sa lingua)
o feti in -i: brusceri, contoneri, ferreri, infermieri, oreri, posteri, sobateri, fusteri
Terza essida
in -o/-u: botolo/-botulu, coro/-u, domo/-u, òro/-u (innoi puru sa diferentzia de bessida est donada de sa varianti de sa lingua)
o feti in -u: babbu, casu, cadhu /cuadhu, figu, fogu, giogu, gureu, logu, manu, nasu, nonnu, ortu, portu, sodhu, sonu, trenu, tronu, binu.
Eus giai biu, in cumintzu de custa parti, ca su nomini porit essi de mascu o de femina. In sa normalidadi, totu cussus nominis chi tennint s’essida in A, sunt de femina, is atras essidas sunt de mascu:
Filla – acua- conca – buca ……..
Fillu – podhini – binu – pani . pei ………
Nci sunt però nominis chi andant po contu intzoru:
- Talis bortas, mancai s’essida siat in /a/ su nomiuni est de mascu, comenti in MANORBA o PARA poita si narat SU MANORBA e SU PARA;
- Talis bortas, invecis, su nomini no mudat po mascu e femina comenti mudat Fillu e Filla, intzandus at a essi s’articulu a si nai chi seus fuedhendi de mascu o de femina: SU CANI / SA CANI – SU GATU / SA GATU – SU MERI / SA MERI;
- Talis bortas su nomini po femina si fait aciungendi una desinentzia a su nomini po mascu: CONTI / CONTISSA – POETA / POETESSA
- Talis bortas ancora, su nomini po mascu est de unu totu differenti de su nomini po femina:
M Logudoru | M Campidanu | F Logudoru | F Campidanu |
Cadhu | Cuadhu | Eba | Égua |
porcu | procu | sue | Madri |
pudhu | caboni | pudha | Pudha |
trau | malloru | vaca | Baca |
omine | omini | femina | Femina |
maridu | pobidhu | mutzere | Mulleri |
nebode | nebodi | neta | neta |
re | urrei | reina | reina |
su númuru
Poneus una /s/ a su sing. po fai su plurali, ma de mesania in pitzus, is nominis de sa classe in -u mudant custa -u a -o e faint su pl. in -os:
babbu> babbos/us – cuadhu> cuadhos/us fogu> fogos/us giogu> giogos/us logu> logos/us manu> manos/us nasu> nasos/us nonnu> nonnos/us
ATTENTZIONI: Su nómini est oguali po mata e frutu, ma sa forma plurali, in sa lingua sarda, tenit manixu feti po is matas:
candu naraus: is olias, is nuxis, is prunas, is castàngias, is pressius, est seguru ca seus fuedhendi de is matas de olia, de nuxi e aici a innantis.
Candu naraus: S’olia, sa nuxi, sa pruna, sa castàngia, su pressiu, seus seguramenti fuedhendi de su frutu de s’olia, de sa nuxi e aici a innantis. Tanti est beru ca seus avessus a nai SEU ANDENDI A IS OLIAS po nai ca seu andeendi a su cungiau de is matas de olia (olivariu), ma naraus SEU ANDENDI A SCUDI OLIA candu seu andendi a arregoli is frutus de is matas. Aici naraus : APU COMPORAU TRES CHILUS DE MELA o APU PUDAU IS OLIAS.
Custu de unu po medas balit po arrebius e animaledhus puru. Chi osservaus seus avessus a nai: dh’at carriau sa musca, dh’at puntu s’abi, si dh’at papau sa fromiga… po nai medas muscas, medas abis e medas fromigas.
sa muda
Su nomini fait pagu sa muda, po inditai una cosa prus manna, cun su sufissu -one/-oni:botiglione, busoni, cadirone, calancone, canaloni, cedhoni, leputzone, serroni
poita manixat custu sufissu po atru significau: anadoni, apiconi, buatone, fruconi, palitone
ma po sminguai imperat meda su sufissu -edhu/a e -ichedhu/a e is variantes:
animaledhu, berbeghedha, domedha, cadiredha, canaledhu, feminedha, ispidedhu, leputzedha, nebodedhu, ominedhu, abbighedha, contichedhu, domigedha, ganixedha, letixedhu, netixedha, ossichedhu, tagighedhu
Cun àtrus sufissus:
ballitu, banchitu, brassita, bratzitu, cadhitu, gruxita, iscalita, orrochita, pudhitu, sorichitu, sughita, trumbita
ancutza, cerdutza, leputza, limbutza, bentitzolu, brochitolu, chedhargiolu, comiola, noditolu, perdigolu
Fait pagu s’idea de dispretziai, antzis, giai nudha, e su sufissu -àciu/atzu dhu maníxat cun significau normali: animalatzu (po gente) burrincatzu (po gente)
acuàciu, cavanàtzu, marràciu, saliatzu
donat s’idea de su didispretziu aciungendi a su nomini s’agetivu malu, matzanu (omini malu – pani matzanu) o àteru, o cun sufissu -edhu/a in sensu antifràsticu: feminedha (po nai femina de pagu contu), ominedhu ….
su faimentu
imperendi diferentis sufissus arrenexeus a fai diferentis nominis:
- andàda, bufàda, castiàda, frenàda
- andadùra, bufadùra, messadùra
- atrivia, fichia, ixarida, tussita
- benale, fundali, istadiale, murrali
- bantaxi, donnaghe, istedhache
- aconciadori, binnennadori, pudadori
- abiàrgiu, crabaxu, nodàgliu, pedraju
- crastaza, istedhàgia, paperalla
- machímini, paperàmini, zentàmene
- lompimentu, nascimentu, pagamentu
- abbistesa, chietesa, limpiesa, vecesa
- asuria, bantaxeria, iscassia, terachia
- corcadorzu, ingurtidórgiu, seitógliu