Continuano con la settima lezione di grammatica della lingua sarda-campidanese a cura di Bruno Orrù: “Su nomini e s’artículu”
Su nomini e s’artículu
Una fuedhu acapiau a istrintu cun su nomini est s’artículu, aici a istrintu chi podeus nai parti de su nómini ca poita dhu precisat mellus in is piessignos de númuru e de genia. Est comenti chi siat su cumpangiu fideli de su nómini e no dhu lassat mai a solu. Su nomini sentza de artículu est comenti chi siat unu billetu de dinai sentza de numurus…. No si conoscit su chi si ballit.
Su manixu de s’articulu est cumentzau candu fit acabendi s’epoca de sa lingua latina, comenti scieus, su latinu, no imperàt articulus, ma aciungiat a su nomini desinentzias diferentis po fai cumprendi cantu baliat su nomini. Po si cumprendi:
is latinus iscrìant:
AGRICOLA (1) AGROS (2) AQUA (3) RIUI (4) IRRIGAT (5)
Traduscia coment’est, sa frasi sonata aici:
MESSAJU (1) CAMPUS (2) ACUA (3) ARRIU (4) ACUAT (5)
Chi nosu tradusse aici, no cumprendeus propriamenti che nudha, po cumprendi su chi is latinus boliant nai, depeus, prima de totu, mudai de logu is nominis chi faint parti de sa frasi:
MESSAJU(1) ACUAT(5) CAMPUS(2) ACQUA(3) ARRIU(4)
Aici si cumentzat a cumprendi calencuna cosa, ma mancat ancora sa mellus cosa: S’ARTICULU e is prepositzionis.
SU MESSAJU ACUAT IS CAMPUS CUN S’ACQUA DE S’ARRIU. (*)
De custu esempiu podeus nai ca: S’ARTICULU ACUMPANGIAT SU NOMINI PO DHU COLLOCAI CUN PRECISIONI IN SU LOGU, IN SU TEMPUS, IN SA REALTADI.
S’articulu est dividiu in: DETERMINATIVU e INDETERMINATIVU
S’articulu singulari determinativu benit de su lantinu IPSE:
po mascu imperaus SU: su babbu, su para, su fàmine/-i, su manorba, s’ortu, s’arau
po fémina imperaus SA: sa mamma, sa manu, sa dente/-i, sa domo/-u, s’erba, s’ora
po fai su plurali determinative, po mascu imperaus IS / SOS: is babbos/-us, sos babbos, is ortos/-us, sos ortos
po fémina imperaus IS / SAS: is/sas mamas, is/sas manos, is manus, is/sas dentes, is dentis
S’ARTICULU INDETERMINATIVU serbit a :
-
presentai unu nomini nou chi no fit ancora brintau in sa chistioni,
-
inditai una cantidadi po su nomini chi acumpagiat.
S’articulu indeterminativu benit de su latinu UNUS e in sa lingua sarda sunt: UNU – UNA: unu babbu, una mamma, un’aralidu, un’ortu, un’erba
Imperendi is diferentis articulus (dereminativu e indeterminativu), podeus fai diferentzia de significau in sa matessi frasi, po si cumprendi:
chi deu naru: SEU ANDAU A CASSA CUN D-UNU CANI, boli nai ca seu fuedhendu de unu cani cali si siada, ma si deu naru SEU ANDAU A CASSA CUN SU CANI, bolit nai ca seu fuedhendi de su cani cosa mia, de su cani chi conosciu e chi, fortzis, conoscit su chi est fuedhendi cun mei puru.
Fait diferentzia a nai: M’ANT FURAU SU DINAI o a nai M’ANT FURAU DINAI, poita cun “m’ant furau su dinai” bolu nai totu su dinai chi portamu o chi tenemu in domu, ma cun “m’ant furau dinai” bolu nai ca m’ant furau parti de su dinai.
Talis bortas invecis de s’artuculu determinativu podit essi imperada una preposuitzioni: Andai a iscola (po no nai Andai a sa scola) – imbucai in domu (po no nai Imbucai in sa domu).
Podeus nai, coment’e regula ca s’articulu no si ponit candusu nomini est sighiu de una preposizioni e de unu verbu e trà sa preposizioni e su verbu dhoi est unu acapiu strintu.
Po si cumprendi: chi deu naru: NDI SEU CALAU DE SEDHA est diferenti de nai NDHI SEU CALAU DE SA SEDHA, poita, sa primu borta bolit nai ca fui setziu a cuadhu e ndi seu calau a terra, sa segundu borta bolit nai ca fui in d’una sedha de unu monti e ndi seu calau a pranu.
Aici seus avessus a nai:
PIGAI DE MANU – EST TORRADA DE CRESIA – ANDAI A MONTI e no Pigai de sa manu – est torrada de sa cresia o andai a su monti.
Candu s’articulu est riferiu a nominis de famiglias, de genti chi bivit in d’una bidha o localidadi de sa cali est craru sa conoscentzia, s’articulu fait sa parti de custus nominis.
Po si cumprendi: chi deu depu nai “SUNT ARRIBAUS IS AMIGUS (CONOSCENTIS, PARENTIS….) DE SINNIA” naru “SUNT ARRIBAUS IS DE SINNIA”;
chi depu nai “SEU ANDAU A IS MINDULAS DE SA LOCALIDADI DE MALLETA” naru “SEU ANDAU A IS MINDULAS DE MALLETA”
Candu poi s’articulu est postu ainanti de unu nomini chi inditat su traballu de una persona, s’articulu est imperau coment’e titulu de arrespetu: Su Dottori! Su Meri! Su Fusteri!
(*) ELLO ELLUS – Grammatica della Lingua Sarda di Eduardo Blasco Ferrer.