Continuano con l’ottava lezione di grammatica della lingua sarda-campidanese a cura di Bruno Orrù: “Su pronomini”
SU PRONOMINI
Un’atra calidadi de fuedhus acapiada a istrintu cun su nomini est cussa de is pronominis. Su pronomini est cussu fuedhu chi si ponit a su postu de su nomini po fai in manera de no dhu depi arrepiti.
Su pronomini relativu
Su pronomini relativu si imperat a su postu de unu nomini de sa frasi e arrelatat trà de issas duas partis de sa frasi, ponendi in cundetzioni de dipendentzia sa parti de sa frasi introdusia de su pronomini de cussa aundi est su fuedhu a su postu de su cali su pronomini est imperau.
Sa frasi: APU ASCURTAU SU SONADORI CHI FIT SONENDI UNU BALLU TUNDU, est formada de duas partis:
-
APU ASCURTAU SU SONADORI
-
SU SONADORI FIT SONENDI UNU BALLU TUNDU
Custas duas partis benint unias a formai una frasi sola imperendi su pronomini relativu CHI a su postu de arripiti “su sonadori”.
A segunda de comenti sunt imperaus, is pronominis relativus porint essi: sugetu, cumplem. ogetu o atru cumplementu indiretu de sa “propositzioni arrelatada” (proposizione relativa).
Is pronominis relativus prus imperaus sunt:
CHI / CI (no mudat mai in is diferentis variantis)
su sardu manígiat su pronomini relativu chi/ci solu po sugetu o cmpl.ogetu:
-
Sa femmina chi bendit tomatas est amiga mia;
-
Sa femmina chi bis est sorresta mia
In sa primu frasi su pronomini est imperau comenti de sogetu (sa femina bendit) in sa segunda est imperau comenti de compl. ogetu (tui bis sa femmina)
Atrus esempius:
compl. ogetu:
- Su giogu chi apu comporau est caru.
- Su libru chi ligeus est bellu.
- Sa gunnedha chi as imperau fit noa.
sogetu:
- Su piciocu chi est fuedhendi est amigu miu.
- S’omini chi est sonendu est fradi de Pissenti.
Atrus cumplementus:
- No connòxu sa femmina chi dh’eis donau sa gunnedha;
-
No intendu is pipius po chi dhis apu portau is giogus;
Po fai is cmpl. chi s’italianu fait cun sa prepositzioni pru su fuedhu “quale” (al quale) o su fuedhu “cui” (a cui), su sardu acumpàngiat su relativu chi/ci cun àtru pronomini chi ndhi precisat sa funtzioni (su pron. chie, chini no bolit sa prep. poita tenit valori dópiu), o fait su cordinamentu:
-
E chini est custu chi fintzas su bentu dhi ponit in menti? (chi è costui al quale anche il vento gli dà ascolto?)
-
Torro a coghina e bio su brassolu chi sas de oe dhi narant “sa culla” (torno in cucina e vedo il “brassolu” al quale quelle di oggi dicono culla.)
-
Si còntat de unu pastori chi furint morendidhi is brebèis (si racconta di un pastore al quale gli stavano morendo le pecore):
Sa forma de domanda
Po fai sa forma de domanda su sardu, invecis de su pronomini CHI, manixat su pronomini CHINI / CHIE:
relativu |
domanda |
S’omini chi benit cras |
Chini est s’omini chi benit cras? |
Sa femmina chi ses castiendi |
Chini est sa femmina chi ses castiendi? |
Su chi est fuedhendi |
Chini est fuedhendi? |
Bieus innoi de sighiu is cumplementus relativus e de domanda chi manisciat sa lingua Sarda:
relativus |
CHI |
A CHINI / A CHIE |
DE CHINI/DE CHIE CUN CHINI/CHIN CHIE PO CHINI/PRO CHIE |
De domanda |
CHINI/CHIE |
CALI / CALE |
CANTU / CANTU ITA / ITE |
Bieus comenti si imperant:
-
S’omini chi est arribendi est nonnu miu;
-
Sa femmina chi dh’as donau sa gunnedha est innoi;
-
Est prenu de genti, a chini prangit e a chini arridi;
-
Is pipius de chini fiast narendi sunt innoi;
-
Sa picioca cun chini fiast isposu s’est coiada;
-
Chini est fuedhendi?
-
A chini as biu ariseru?
-
Cun chini ses andau?
-
Cali bolis?
-
Cantu dinai ti serbit?
-
Ita mi ses narendu?
-
Ita totu bolis ingolli cun tui?
Podeus nai, po serrai, ca su sardu manigiat unu solu pronomini relativu, chi balit po totu: CHI. Custu porit essi acumpangiau de unu pronomini de persona po nai su chi in sa lingua italiana naraus cun A CUI – DI CUI chi in sardu sunt: CHI DHI (CHI LI) – CHI NDI (CHI NDE):
-
A SA FEMINA CHI DHI DONAS AFFETU (la donna a cui dai affetto);
-
S’OMINI CHI NDI SES FUEDHENDI (l’uomo di cui stai parlando);
Infinis, comenti po sa lingua italiana, in su sardu puru su manixu de sa vìrgula, si agiudat a cumprendi a chini est relatau su pronomini relativu:
-
Apu comporau sa domu, chi fit su bisu miu! (custu boli nai ca su bisu miu fit cussu de mi comporai una domu);
-
Apu comporau sa domu chi fit su bisu miu! (custu boli nai ca su bisu fiu fit cussu de mi comporai cussa domu feti e no una domu cali si siat).
Is Pronominis Personalis
Is chi andaus a pigai in cunsiberu immoi sunt is pronominis de persona o berus siat, cussus pronominis chi in su fuedhai e su iscriri, pigant su logu de su nomini, fendusì aici cunprendi de chini seus o sunt fuedhendi:
-
CHINI SES TUI / TUE? = Chi sei tu?
-
DEU / EO SEU EFIS. = io sono Efisio
-
NO APU BIU A TERESA. ISSA EST BESSIA A COMPORAI MELA. = Non ho visto Teresa. Lei è uscita a comprare mele.
Is pronominis personalis sunt is chi sighint innoi:
|
Italianu |
Campidanesu |
Lugudoresu |
1^ singulari |
Io |
DEU |
DEO / EO |
2^ singulari |
Tu |
TUI |
TUE |
3^ singulari |
Lui – Lei |
ISSU – ISSA |
ISSE – ISSA |
1^ plurali |
Noi |
NOS |
NOIS |
2^ plurali |
Voi |
BOSATRUS |
BOIS |
3^ plurali |
Essi – Essa |
ISSUS -ISSAS |
ISSOS -ISSAS |
Su pronomini de prima e de segunda persona singulari, podit mudai sa forma e fai diferentzia de iscritura e de fuedhada, a segunda de sa prepositzioni chi agataus a innantis de issu:
Italianu |
Campidanesu |
Lugudoresu |
A me |
A MIMI – A MEI |
A MIME / MIE |
Con me |
CUN MEGUS /CUN MEI |
CHIN MEGUS |
Di / per me |
DE MEI – PO MEI |
DE / PRO MENE |
A te |
A TUI |
A TIE |
Con te |
CUN TEGUS / TUI |
CUN TEGUS |
Di / per te |
DE TUI – PO TUI |
DE / PRO TENE |
Cumenti balit po la lingua italiana, in sardu puru agatau cumplementus chi portant s’acentu de tonu (toniche) e atrus cumplementus chi no portant acentu de tonu:
-
Tύi beni – o íssu – Déu e Tύi – cun tύi – po bósu
-
Ti náru . dhi dóngu – si fύedhat – si dhu náru
Is pronominis chi sunt sent’e acentu dhus agataus sempiri in posizioni diferenti de sa posizioni de su sugetu de sa frasi e s’acentu de tonu antat postu sempiri in su fuedhu chi sighit e, de preferentzia, in su verbu chi dhu sighit.
Sa terza persona, singulari e plurali de custus complementus, tenint funtzioni de cumplementu diretu, de cumplementu de acabu e de cumplementu de riflessu:
Singulari |
|
|
Italianu |
Campidanesu |
Lugudoresu |
|
1^ |
|
Me |
MI |
MI |
|
2^ |
|
Te |
TI |
TI |
|
3^ M. |
Cumpl. diretu |
Lo |
DHU |
LU |
|
3^ F. |
|
La |
DHA |
LA |
|
3^ |
Cumpl. De acabu |
Gli – le |
DHI |
LI |
|
3^ |
CUMPL. De rifles. |
si |
SI |
SI |
Plurali |
|
|
|
|
|
|
1^ |
|
Ci |
SI – NOSI |
NOS |
|
2^ |
|
Vi |
SI – OSI |
BOS |
|
3^ M. |
Cumpl. diretu |
Li |
DHUS |
LOS |
|
3^ F. |
|
Le |
DHAS |
LAS |
|
3^ |
Cumpl. De acabu |
Loro – Gli |
DHIS |
LIS |
|
3^ |
CUMPL. De rifles. |
si |
SI |
SI |
Custus pronominis sentz’e acentu, comenti si fait in sa lingua Italiana, porint essi imperaus impari cun atrus pronominis (te lo dico = TI – DHU NARU), si depeus però arregordai ca custus duus pronominis, in sa scritura, andat separaus un d’unu tratu po separai is duus pronominis (TI-DHU).
CAMPID. |
|
2^ pron. |
|
|
|
|
|
dhu |
dha |
ndi |
nci |
1° Pron. |
Mi |
MI-DHU |
MI-DHA |
MI-NDI |
MI-NCI |
|
Ti |
TI-DHU |
TI-DHA |
TI-NDI |
TI-NCI |
Com. acabu |
Dhi |
SI-DHU |
SI-DHA |
NDI-DHI |
NCI-DHI |
C. diretu |
Dhu /dha |
|
|
NDI-DHU/A |
NCI-DHU/A |
c. rifles. |
Si |
SI-DHU |
SI-DHA |
SI-NDI |
SI-NCI |
|
Nosi |
NOSI-DHU |
NOSI-DHA |
NOSI-NDI |
NOSI-NCI |
|
Osi |
OSI-DHU |
OSI-DHA |
OSI-NDI |
OSI-NCI |
Com. acabu |
Dhis |
SI-DHU |
SI-DHA |
NDI-DHIS |
NCI-DHIS |
C. diretu |
Dhus/dhas |
|
|
NDI-DHUS |
NCI-DHUS |
c. rifles. |
SI |
SI-DHUS |
SI-DHAS |
SI-NDI |
SI-NCI |
|
|||||
LUGUDOR |
|
2^ pron. |
|
|
|
|
|
lu |
la |
nde |
nche |
1° Pron. |
Mi |
MI-LU |
MI-LA |
MI-NDE |
MIN-CHE |
|
Ti |
TI-LU |
TI-LA |
TI-NDE |
TI-NCHE |
Com. acabu |
Li |
BI-LU |
BI-LA |
NDE-LI |
NCHE-LI |
C. diretu |
Lu / La |
|
|
NDE-LU /LA |
NCHE-LU/LA |
c. rifles. |
Si |
SI-LU |
SI-LA |
SI-NDE |
SI-NCHE |
|
Nos |
NOLLU |
NOLLA |
NONDE |
NONCHE |
|
Bos |
BOLLU |
BOLLA |
BONDE |
BONCHE |
Com. acabu |
Lis |
BI-LU |
BI-LA |
NDE-LIS |
NCHE-LIS |
C. diretu |
Los / Las |
|
|
NDE-LOS |
NCHE-LOS |
c. rifles. |
Si |
SI-LU |
SI-LA |
SI-NDE |
SI-NCHE |
Candu fuedhaus cun d’una persona manna o cun d’una persona a sa cali depeus arrespetu, su sardu imperat duas formas diferentis: una po candu si fuedhat a una persona de famiglia o cun sa cali seus in cunfidentzia e un’atra po candu si fuedhat a una persona importanti a sa cali depeus portai arrispetu. Aici, candu fuedhaus cun genti de famiglia imperaus FUSTEI – FUSTETI –SA MERTZEI – o in Lugudoresu BOIS. Aici, po nai VOI VENITE emus a podi nai:
FUSTEI BENIT? – SA MERTZEI BENIT? – BOIS BENEIS?
Mentras candu fuedhaus a genti chi no conosceus imperaus BOSU o, in Lugudoresu, BOSTE’. Aici, po nai LEI VIENE?, naraus:
BOSU BENIT? – BOSTE’ BENIT?
In Campidanu, in dì de oi, seus diventendi avessus a imperai feti FUSTEI o FUSTETI po is duas formas sentza de fai diferentzia peruna. Iat a essi mellus a preservai sa forma prus adata chi est cussa chi eus inditau inantis.
Est importanti meda a donai atenzioni candu imperaus s’articulu in su cumplementu diretu (s’acusativu latinu), poita seus portaus a dhu cunfundi po fini cun sa forma de su cumplementu de acabu (su dativu latinu), mentras is duas formas tenint unu significau de unu totu diferenti. Custu poita:
ch deu iscriu DH’AT DONAU ( o L’AT DONADU) depeus intendi feti su significau de ISSU DHU AT DONAU (ISSE LU AT DONADU) o berus siat LO HA DATO.
Mentras, chi boleus nai GLI HA DATO – HA DATO A LUI depeus nai e iscriri DHI AT DONAU – LI AT DONADU. In custu casu no ndi podeus mai bogai sa vocali de su cumplementu po imperai s’articulu poita, de sinuncas, mudaus su significau de su chi naraus.
-
Teniat una terra e dh’at donada (aveva un terreno e lo ha dato via);
-
Dhi at donau dinai meda (gli ha dato molti soldi)
In Campidanesu su pronomini e avverbiu NDI si mudat in NDE candu benit avatu de unu gerundiu essendi acumpangiau de DHU o DHA.
Po si cumprendi:
naraus BOGHENDI-NDE-DHU e non naraus BOGHENDI-NDI-DHU, mancai sa forma campidanesa de su pronomini siat NDI.
A sa matessi manera naraus PIGHENDI-NDE-DHU / PORTENDI-NDE-DHU.
-
Portendi nde-dhu ses su pani?
-
Boghendi nde-dhu ses de su forru?
Candu is pronominis sun postus avatu de unu imperativu o de unu gerundiu, po cantu arreguardat s’acentu, depeus sighiri custa regula:
CAMPIDANESU
S’acentu benit spostau de una posizioni candu su pronomini est de terza persona i est unu feti, mentras si spostat de duas positzionis candu su pronomini de terza persona est acumpangiau de un’atru pronomini:
NĀRA – NARĀDHI – NARASĪDHU /DŌNA – DONĀDHI – DONASĪDHU
Chi su pronomini no est de terza persona, s’acentu benit spostau de duas positzionis siat chi issu siat solu o chi siant dusu:
NĀRA – NARAMĪ – NARAMĪDHU / PŌNI – PONIDĪ – PONIDĪDHU
LUGUDORESU
S’acentu no si spostat chi su pronomini est unu feti, mentras si sposta de duus postus chi is pronominis sun dusu, ca calisisiat persona issu siat.
NĀRA – NĀRAMI – NARAMĪLU / NĀRA – NĀRALU – NARASĪLU
Candu su verbu est in forma infinia, su pronomini andat sempri postu innanti de su verbu e mai pustis:
ABETA A SI-DHU NAI / ISETA A BI-LU NARRERE = ASPETTA A DIRGLIELO
CASTIA DE MI-DHU FAI / MI DE MI-LU FARE = GUARDA DI FARMELO.
Po custu motivu, is chi no sunt meda avessus a sa lingua italiana, costumant a imperai sa forma sarda in sa lingua italiana isbagliendi custa urtima lingua narendu:
A SE LO DIRE (a dirglielo) – A SE LO DARE (a darglielo) e aici a inanti.
Naraus, infinis, ca su sardu, po su prus con verbus cali TIMI – CREI – PENTZAI e similis imperat sa forma de cumplementu de acabu (dativu) candu cumplementu de acabu no est:
ho paura che non sia vero = MI TIMU CHI NO SIAT BERUS
penso di non andarci = MI PENTZU CHI NO NCI ANDU
credo sia sbagliato = MI CREU CHI SIAT ISBALLIAU
Custa forma benit tzerriada “DATIVU ETICU”
(bibliografia di riferimento ELLO ELLUS – Ferrer)