Ajo’ a Fuedhai è una rubrica in limba curata dall’esperto in lingua sardo-campidanese e tradizioni popolari Bruno Orrù dedicata a tutti coloro che si interessano alla lingua sarda. Presenta una nutrita serie di racconti: “Is paristorias” e di lezioni di grammatica. Lessico e modi di dire e civiltà sarda, con possibilità di interagire gratuitamente con l’esperto. Un’opportunità per i cultori e per tutti gli appassionati di conoscere la lingua e la cultura sarda a portata di click.
Oggi vi proponiamo la nona lezione di grammatica: “S’agetivu”
Sa parti chi trataus oi, po mei est una de is prus importantis. Arregordais candu si brullànt de nosu ca poita naramus “Capitomi hai” tradusendi su chi fit giustuin sadru “Cumprendiu m’as”. Oi sa tendentzia est cussa de tradusi mali de s’italianu a su sadru ecu poita intendeus nai “su miu cuadhu”…. “una femmina Bellissima” e aici a innantis, poita traduseus de s’italianu a su sardu sentza de tenni contu de is regulas de su sardu…
S’AGETIVU
S’AGETIVU determinat su nomini donendidhi piessignus diferentis e, a diferentzia de s’articulu, no sempiri d’agataus acanta a su nomini po su cali dhu imperaus:
- Sa domu = est sa domu chi scieus
- Una domu = est una domu cali si siat
- Una domu bella = est una domu de sa cali inditaus unu piessignu “bella”
- S’ùrtima domu = est una domu de sa cali inditaus unu piessignu “urtima”
- Una domu orrorosa = est una domu de sa cali inditaus unu piessignu “orrorosa”
No importat chi s’agetivu siat postu acanta de su nomini o pustis du su verbu “essiri”,
podeus nai: Sa domu bella
Sa domu est bella
Sa domu chi parit bella
S’agetivu “bella” est sempiri acapiau a su nomini “domu”
S’agetivu sighit sempiri su numuru e sa essida de mascu o femmina de su nomini e, issu puru, coment’e a su nomini, est dividìu in classis:
Mascu | Femmina | Mas. Plur. | Fem. Plur. | |
1^ Classi | U / O | A | US | AS |
2^ Classi | E / I | E / I | ES / IS | ES / IS |
“Unu piciocu tristu / una picioca trista” “Unu pilloni grogu / una mela groga” “dus ominis mannus / duas feminas mannas” “tres gravellus arrubius /tres rosas arrubias”
Nci sunt però agetivus chi no mudant po mascu e femina: “unu bistiri birdi / una mela birdi” “Dus bistiris birdis / duas follas birdis”.
Talis bortas s’agetivu femminili si cumportad comenti chi siat unu “participiu” e tenit abbisongiu de imperai sa /d/ prima de sa desinentzia. Po si cumprendi podeus nai:
- s’agetivu PREXAU, imperau po una femmina, depit mudai sa desinentzia /U/ cun sa desinentzia /A/, ma, in custa si iat a mudai in PREXAA, cosa custa chi no porit essi e, po custu motivu, si cumportaus comenti chi s’aggettivu fessit unu participiu e acciungeus sa /D/, mudendi s’aggetivu femminili in PREXADA.
STIMAU _ STIMADA; FULIAU _ FELIADA e aici a innantis.
Abarrat sentza de mudai de mascu a femmina fintze s’agetivu “grandu” o “bete” (Logudoresu), custu agetivu chi si imperat po inditai una cosa importanti, si poni sempiri prima de su nomini, oici eus a nai “ una grandu femina / unu grandu omini” (differenti de una femina manna o de un’omini mannu) “una grandu festa /unu grandu sennori” (deffereti de una festa manna o de unu sennori mannu);
aici puru is agetivus: primu – totu e matessi abarrant invariaus e andant prima de su nomini: su primu omini, totu sa dì, sa matessi cosa, su matessi frutu.
Podeus nai ca nci sunt duas calidadis de agetivus: is primus serbint a inditai una calidadi de su nomini, ma no a dhi donai una cantidadi, formant una classi oberta, faint parti de su “lessicu” de sa lingua sarda e porint teni fuedhus chi inditant sa matessi calidadi e calidadi contraria (bellu – leggiu / piticu – mannu). Is segundus, invecis, sunt parti de sa “grammatica” e porint essi imperaus po aggetivus o po pronomini.
Is primus sunt agetivus “qualificativus”, is segundus “determinativus”
Qualificativus | Determinativus |
Sunti parti de su lessicu | Sunti parti de sa grammatica |
Sunti una classi oberta | Sunti classi serrada |
Porint tenni fuedhus similis | No tenint fuedhus similis |
Sunt feti aggetivus o avverbius | Sun feti aggetivus e pronominis |
Podeus cumprendi mellus in custa manera:
- chi andaus a circai in su vocabolariu su fuedhu BASCIU, issu si narat ca su fuedhu est parti de su “Lessicu”, si indìtat atrus fuedhus chi nanta sa matessi cosa (curtzu – piticu) e fuedhus chi nanta su contrariu (artu – mannu – longu). Dhu podeus puru imperai coment’e avverbiu candu naraus: “FUEDHA BASCIU”
- mentris, chi circaus CUSTU, si narat ca su fuedhu fait parti de sa grammatica, no agataus fuedhus chi nanta sa matessi cosa o sa cosa contraria.
In sa lingua sarda, s’agetivu qualificativu e calencunu determinativu, andat postu, in sa normalidadi, pustis de su nomini: BAGADIA MANNA – SI BOLIT FAI STOGUMU BONU – TZERRIADHU A BOXI MANNA – S’EST FATU UNA DOMU BELLA
Calancunu agetivu, chi mudat de postu, fait diferentzia de significau:
- Ita bonas novas?– dhu imperaus po pregontai su motivu de una bisita, po nai, sentz’e portai offesa: comenti mai ses innoi?
- Novas bonas! Dhu imperaus po nai ca portaus novas, ca teneus calencuna cosa de contai.
- Bai in bon’ora!Dhu imperaus po augurai a calencunu di essi acumpangiau debona sorti
- Ma bai in ora bona!Dhu imperaus po augurai a calencunu di essi disfortunau.
Is agetivus porint essi postus a pari tra de issus o cun is nominis e pronominis e, in sa lingua sarda puru porint essi postus a pari po inditai chi sunt paris po paris, chi sunt s’unu prus de s’atru o chi sunt s’unu mancu de s’atru.
PARIS PO PARIS:
Medas bortas, po chini est avessu a fuedhai pagu su sardu, si costumat a imperai sa regula de sa lingua italiana: E’ TANTO GRANDEQUANTO INTELLIGENTE.
In sa normalidadi de su fuedhai sardu est meda raru de intendi nai ISSU EST TANTI MANNU CANTU ABISTU, poita su sardu:
- Candu seus fuedhendi de sa matessi persona o de sa matessi cosa, imperat CANTUprima de is dus agetivus chi poneus a pari:
- Cantuest mannu est abistu;
- Cantu est bella est ferenada;
- Candu fuedhat de personas o cosas diferentis imperat:
- COMENTI / COMENTE: (in sa propriu manera) issa est bella comenti unu frori; sa dì porit essi bella comentileggia;
- CHE A: issu est abili che asu tziu; est bella che a sa mamma;
De arregordai ca: algunas bortas, candu poneus a pari imperendi CHE, no imperaus s’articulu:
- Lestru che tzirigheta – tremendi che folla – marigosu che feli;
- CANTU /CANTU A: (in sa propriu cantidadi) est arricu cantuasuriu; est tostorrudu cantu a su babbu, est bonu cantu Deus est giustu.
DE PRUS:
po nai ca una calidadi est prus de un’atra, su sardu imperat: PRUS….. DE ….; PRUS…. CHE…..:
Est prus mannu de mei; est prus abili de su fradi; seu prus siccu che arricu;
DE MANCU:
po nai ca una calidadi est prus pagu de un’atra, su sardu imperat: PRUS PAGU… DE …
Est prus pagu barata de sa farra; est prus pagu callenti de su fogu
In Sadru no est intzetau a nai prus bonu o prus malu, ma depeus nai MELLUS / MEZUS o PEUS / PEJUS, eus a nai invecis PRUS MANNU e PRUS PITICU, poita is fuedhus majore e minore benint imperaus feti in Logudoru po inditai: Majore un ufitziali e minore unu piciocheddu/a piticu/a de edadi.
Candu boleus inditai una calidadi meda forti, in Sadru arredopiaus su fuedhu, po si cumprendi, pighendi de sa lingua italiana:
- Urla fortissimo = Tzérriat a forti a forti;
- È diventato rossissimo = s’est fatu arrubiu arrubiu
- Una roccia enorme = una roca manna manna
Podeus puru fai cumprendi su gradu de s’agetivu, aciungendidhi un’atru fuedhu. Po si cumprendi:
- Po nai ca seu aici stancu de no ndi podi prus naru “seu stancu mortu;
- po nai ca unu o ca una cosa est becia meda, naraus: beciu stantissu
naraus ancora surdu pedrali – scurigau motu – stracu baratu e aici innantis.
Po serrai custu argumentu podeus nai ca s’agetivu porit essi de duas calidadis, a segunda de su postu chi pigat in cunfrontu a su fuedhu:
- assignat una calidadi a su nomini (in italianu emus a nai funzione attributiva) candu acumpangiat su nomini sentz’e chi nci siant atrus fuedhus in mesu: noti frida – manu cancarada – peddi allissada….
- Predicat calencuna cosa de su sogetu o de su complementu (in italianu emus a nai funzione predicativa), candu sighit unu verbu, in sa normalidadi su verbu essiri, ma porint incapitau atrus verbus puru acumpangiaus de cumplementus: cussu pressiu est durci– deu tengu unu cuadhu chi est pei arbu – cuss’omini camminat lestru lestru.
S’agetivu cuncodrat sempiri cun su nomini po su cali dhu imperaus:
- Circa unu cuadhuchi siat biancu
- Circa un’ebachi siat bianca;
- Circa dus cuadhuschi siant biancus;
- Circa duas ebaschi siant biancas.
Candu s’agetivu est imperau po inditai unu mascu e una femina, cuncodrat sempiri cun su nomini mascu, cuncodrat cun su nomini femina feti candu inditat una calidadi chi appartenit a i cussa feti:
- Is pressiuse is mindulas sunt frorius (sunt totus frorius, pressius e mindulas)
- Nci furint pressius e mindulas frorias (sunt frorias feti is mindulas).
AGETIVUS DE POSSESSU E DE AMMOSTU
(It. Possessivi e Dimostrativi)
S’agetivu de possessu benit imperau po inditai su possessu de una cosa (sa domu mia) o una parentela (fradili tuu), a diferentzia is agetivus de ammostu si imperant po inditai sa distàntzia deu una cosa o de una persona o de un animali. Totu a is dus porint essi imperaus coment’e agetivus determinativus, acumpangendi su nomini chi mudant de calidadi, opuru porint essi imperaus coment’e pronomini, imperendidhus a su postu de su nomini a su cali s’arrelatant:
Agetivu | Pronomini |
Sa berrita mia | Est sa mia (berrita) |
Custu binu est bostu | Custu est su bostu (binu) |
Sa camisa sua | Est sa sua (camisa) |
Comenti fait in sa lingua italiana, in sadru puru s’agetivu de possessu cuncordat cun su nomini a su cali s’arrelatat, in su numuru e in su calidadi (mascu o femina). Feti sa de tres personas plurali abarrat oguali po mascu e po femina:
1^ Sin. | 2^ Sin. | 3^ Sin. | 1^ plu. | 2^ plu | 3^ plu | ||
Mascu | Singulari | MIU | TUU | SUU | NOSTU | BOSTU | INSORU |
Mascu | Plurali | MIUS | TUUS | SUUS | NOSTUS | BOSTUS | INSORU |
Femmina | Singulari | MIA | TUA | SUA | NOSTA | BOSTA | INSORU |
Femmina | Plurali | MIAS | TUAS | SUAS | NOSTAS | BOSTAS | INSORU |
In Logudoresu:
1^ Sin. | 2^ Sin. | 3^ Sin. | 1^ plu. | 2^ plu | 3^ plu | ||
Mascu | Singulari | MEU | TUO | SUO | NOSTRU | BOSTRU | ISSORO |
Mascu | Plurali | MEOS | TUOS | SUOS | NOSTROS | BOSTROS | ISSORO |
Femmina | Singulari | MEA | TUA | SUA | NOSTRA | BOSTRA | ISSORO |
Femmina | Plurali | MEAS | TUAS | SUAS | NOSTRAS | BOSTRAS | ISSORO |
In sadru, s’agetivu de possessu, andat postu SEMPIRI pustis de su nomini a su cali s’arrelatat:
- SU CUADHU MIU e no Su Miu Cuadhu (il mio cavallo);
- BABBU TUU EST IN DOMU e no Su tuu Babbu est in domu (tuo padre è a casa)
- CUDHA DOMU EST INSORU e no Cussa est sa insoru domu (quella è la loro casa)
Po donai prus fortza a s’agetivu, su campidanesu costumat a poni, inanti de s’agetivu de possessu su fuedhu “COSA”:
SA DOMU COSA MIA – SU CUADHU COSA SUA – SA FARRA COSA INSORU
Is agetivus de AMMOSTU, invecis, si dividint in tres calidadis, chi si imperant a segunda de sa distàntzia chi passat trà su chi fuedhat e su chi enit inditau:
Acanta de mei | Acanta de tui | Atesu de nosu | ||
Mascu | Singulari | CUSTU | CUSSU | CUDHU |
Mascu | plurali | CUSTUS | CUSSUS | CUDHUS |
Femmina | Singulari | CUSTA | CUSSA | CUDHA |
Femmina | plurali | CUSTAS | CUSSAS | CUDHAS |
Sa matessi regula po su Logudoresu:
Acanta de mei | Acanta de tui | Atesu de nosu | ||
Mascu | Singulari | CUSTU | CUSSU | CUDHU |
Mascu | plurali | CUSTOS | CUSSOS | CUDHOS |
Femmina | Singulari | CUSTA | CUSSA | CUDHA |
Femmina | plurali | CUSTAS | CUSSAS | CUDHAS |
Is agetivus de ammostu andat postus inanti de su nomini a su cali s’arrelatant:
- CUSTA EST SA DOMU MIA;
- CUSSA EST SA BARCA TUA;
- CUDHU EST SU CUADHU SUU.
Su Sadru imperat coment’e agetivu de possessu fintz’e su fuedhu ALLENU / ANZENU:
- AT FURAU BESTIAMINI ALLENU;
- NO MI CONTIS CHISTIONIS ALLENAS.
Tali bortas, s’agetivu possessivu beniut imperau invecis de su pronomini, candu su pronomini, po regula, portat inanti una preposizioni:
- Invecis de INNANTIS DE MEI, naraus INNANTIS MIU;
- Invecis de PAGU BENI DE MEI naraus PAGU BENI MIU;
- Invecis de A DOLU MANNU DE NOSU naraus A DOLU MANNU NOSTU
AGETIVUS NO DEFINIUS E DE NUMURU
In sa lingua Italianas sunt inditaus comenti: “Aggettivi Indefiniti” e “Aggettivi Numerali”, nosu, po si cumprendi dhus inditaus cun is nominis “No Definius” e “De Numuru”.
Is agetivus no definius e de numuru serbinti feti po inditai una cantidadi, tali borta inditendi sa cantidadi pretzisa, tali atra borta inditendi una cantidadi prus o mancu.
Po si cumprendi:
- Chi naraus CUDHA MATA, inditaus una mata pretzisa e dha podeus inditai fintz’e cun su didu.
- Chi naraus UNAS CANTU MATAS non podeus nai de cantu matas seus fuedhendi e né da cali mata seus fuedhendi.
Sa differentzia chi passat trà su agetivu chi serbit a inditai una cantidadi e su pro nomini “determinativu” (chi eus giai biu) est, pagu prus o mancu, sa matessi chi passat tra s’articuli determinativu e cussu indeterminativu. Arregordeus ca su Sardu, coment’e su Spagnolu e su Catalanu, imperat su plurali de su numuru unu “unus/unas”, propriu po inditai una cantidadi pagu pretzisa e no definia.
Po si cumprendi:
- Unascentu domus = un centinaio di case /circa cento case
- At a teni unus cinc’annus = avrà circa cinque anni
Coment’eus nau agataus formas ogualis in su spagnolu (tendrá unos cinco años) e in su catalanu (tindrà uns cinc anys).
Innoi, de sighiu, inditaus is agetivus e pronominis chi prus imperaus in sa normalidadi:
CAMPIDANESU | LOGUDORESU | |||
Italianu | pronomini | agetivu | pronomini | agetivu |
nessuno | Nemus – nisciunus | Nisciunu/s – perunu | Nemos – nessune – niune | perunu |
nulla | Nudha – nienti | Nudha – nienti | Nudha | Nudha |
qualche | Unus – unas cantu | carchi | ||
Alcuno qualcuno | Algunu calincunu cancunu | Algunu calincunu |
cancunuCalencunu carchi unuCalencunu carchi unualtroatruatruateruateruTutto/iTotu totusTotu totusTotu totusTotu totusognidonniunuDonniaDonzi unuDonzi cadaciascunoCadunu, perómini Cada uno perómine qualsiasiCali, ChinissiatCali, ChinissiatCale, ChiessiatCale, ChiessiatpocopagupagupagupagumoltomedamedamedamedaabbastanzabastantibastantibastantebastanteparecchipariciuspariciusparitzosparitzosUn paioUna parigaUna parigaUna lobaUna lobatroppoTropu, medaTropu, medaTropu, medaTropu, meda
Cun is AGETIVUS DE NUMURU, podeus inditai cun seguresa sa cantidadi de is cosas, de is personas e de tottu su chi boleus inditai.
Is agetivus de numuru si dividint in duas famiglias, is agetivus “CARDINALIS” e is agetivus “ORDINALIS”. Is primus, tirau su numuru UNU e su numuru DUS, chi porint fai su plurali e sunt diferentis po mascu e femina (UNU/UNA – DUS/DUAS – UNUS/UNAS), no cambiant mai, mentras is “CARDINALI” mudant po mascu e femina e po singulari e plurali, e sunt formaus imperendi s’articulu.
Cardinali:
Campidanesu | Lugudoresu | |
1 | UNU/UNA UNUS/UNAS | UNU/UNA |
2 | DUS/DUAS | DUS/DUAS |
3 | TRES | TRES |
4 | CUATRU | BATORO |
5 | CINCU | CHIMBE |
6 | SES | SES |
7 | SETI | SETE |
8 | OTU | OTO |
9 | NOI | NOE |
10 | DEXI | DEGHE |
11 | UNDIXI | UNDIGHI |
12 | DOXI | DOIGHI |
13 | TREIXI | TREIGHI |
14 | CATODIXI | BATORDIGHI |
15 | CUINDIXI | BINDIGHI |
16 | SEIXI | SEIGHI |
17 | DEXESSETI | DEGHESSETE |
18 | DEXOTU | DEGHEOTO |
19 | DEXENOI | DEGHENOE |
20 | BINTI | BINTI |
21 | BINTUNU | BINTUNU |
30 | TRINTA | TRINTA |
40 | CORANTA | BARANTA |
50 | CINCUANTA | CHIMBANTA |
60 | SESSANTA | SESSANTA |
70 | SETANTA | SETANTA |
80 | OTANTA | OTANTA |
90 | NORANTA | NOBANTA |
100 | CENTU | CHENTU |
101 | CENT’E UNU | CHENT’E UNU |
200 | DUXENTUS | DUGHENTOS |
1000 | MILLI | MILLI |
Ordinali:
Primo | Su de unu/sa de una – is de unu/is de una |
Secondo | Su de dus/sa de duas – is de dus/ is de duas |
terzo | Su de tres / sa de tres |