Ajo’ a Fuedhai: lezioni di grammatica sardo-campidanese. Su verbu

Questa settimana vi proponiamo la decima lezione di grammatica della lingua sardo-campidanese a cura di Bruno Orrù: “Su verbu”

Parit de bíri in su verbu de is Sardus su valori prus profundu de su fuedhu, ca in sardu, foras is verbus chi inditant una cunditzioni, su èssi, manigiaus su verbu po inditai su fài de su sugetu, cun sugetu sèmpire ‘atore’.

Su verbu est comenti chi siat unu cumandanti. Sentza de issu is sordaus si porint movi, dogniunu po contu suu, ma su cumandanti est cussu chi ponit ordini e donat a dognia sordau unu logu e unu faimentu pretzisu:

  • Antoni andat = Antonio va. In custu momentu
  • Antoni at a bandai= Antonio andrà.At a bandai cras, pustis, ma sempri in d’unu tempus benidori.
  • Antoni, bai! = Antonio, và!Ti cumandu de andai, immoi!

In consideru de su soggetu, su verbu pigat su faimentu de predicau, custu poita su verbu, solu o in cumpangia de cumplementus, predicat, o berus narat is peissignus o su faimentu de su soggetu. Su cumandanti (su verbu) porit istabiliride fai movi unu, dus, tres o prus sordaus, porit stabiliri ancora de si movi a solu:

  • PROIT (PROET) = a solu, narat una frasi cumpria, issu est proendi;
  • TUI CANTAS = sa frasi est formada de unu verbiu prus su suggettu;
  • DEU COMPRU TZUCURU= suggetu + verbu + compl. oggetu (c. dir);
  • DEU CANTU UNA CANTZONI A SU PIPIU = soggetu + verbu + comp. Dir. + compl. de acabu;
  • DEU CANTU UNA CANTZONI A SU PIPIU DOGNIA DI’= suggetu + verbu + compl. dir. + compl. de acabu + compl. de tempus.

Su verbu, mancai no siat presenti, sighit a cumandai a scusi:

  • MUDU! Dhu imperaus po nai: APU NAU DE ABARRAI CITIU!
  • BENIMINDI! Dhu imperaus po nai: ITA MI AT A SUTZEDI!

E aici a innantis.

  • Su verbu est sa parti prus importanti de sa frasi, issu ordinat su faimentu de is atras partis de sa frasi e dhu agataus in dognia frasi cumpria.
  • Is partis de sa frasi chi enint ordinadas de su verbu sunt cussas chi sa grammatica Italiana tzerriat “VALENZE” o “ARGOMENTI”. Unu verbu a unu argumentu (monovalente) amitit solu su suggetu, su verbu a dus argumentus (bivalente) amitit suggetu e unu cumplementu e aici a innantis.
  • Su verbu chi amitit unu cumplementu diretu est cussu chi, in sa gramatica italiana benit inditau “transituvu”, su verbu chi no d’amitit benit inditau “intransitivu”. ANDAI est a unu argumentu e intransitivu, amitit feti su suggetu, , BENDI est unu verbu a prus argumentus e transitivu.
  • Su verbu tenit sa possibili dadi de isbrigai medas funtzionis e dogniuna de custas funtzionis si donat una noda pretzisa chi serbit po cumprendi su chi si narat. Cumintzaus a biri calencuna de custas funtzionis.

PIGU UNA CADIRA / PIGO UNA CADREA = prendo una sedia;

AFFUNDU UNA CADIRA / AFFUNDO UNA CADREA = faccio il fondo a una sedia.

Sa diferentzia in custu esempiu est feti una diferentzia de significau de is dus verbus: totu is dus verbus sunt a s’indicativu presenti, PIGU benit de su verbu PIGAI, AFFUNDU benit de su verbu AFFUNDAI. Chi circaus cuscus dus verbus in su fuedhariu eus a agatai feti sa forma de s’infiniu PIGAI / AFFUNDAI.

De s’infiniu de su verbu ndi podeus bogai una parti chi est comenti chi siat una arrexini de sa cali bessint matas diferentis. S’arrexini (in cuscus dus verbus is arrexinis sunt PIG e AFFUND) in sa grammatica italiana benit inditada cun su nomini de “Lassema”, mentris sa parti chi mudat U / O benit inditada cun su nomini de “Morfema”. Su lassema precisat su significau de su verbu, su morfema si narat su manixu de su verbu (tempus – persona – singulari/plurali).

Castieus immoi custas formas:

  1. PAPU / PAPO
  2. PAPA! / PAPA!
  3. PÁPAT / PÁPAT
  4. PAPÁT / PAPÁT
  5. PAPESSIMUS / PAPAREMUS

Comenti bieus,su verbu bolit nai sempiri sa matessi cosa: PAPAI! Mudat invecis su tempus e sa persona chi enint inditaus de su verbu:

  • In su esempiu numuru unu su verbu fuedhat de una cosa chi sutzedit immoi, in su momentu in su cali seus fuedhendi…. “Deu papu immoi”.
  • In su esempiu numuru dus, su faimentu de su verbu inditat unu cumandu, no inditat su tempus, porit papai immoi o pustis, ma su cumandu est de papai.
  • In su numuru tre agataus su matessi tempus de su numuru unu, mudat però sa persona chi papat, poita in su numuru unu “papu deu”, in su numuru tres “papat issu”.
  • In su numuru cuatru si fuedhat sempiri de “issu”, ma mudat però su tempus, issu papàt ariserus, dinanti, ma no immoi. Issu papat in d-unu tempus passau.
  • Sa forma de su numuru cincu inditat unu disigiu, una condizioni: chi nos papessimus emus a pori allichidiri”. Sa cunditzioni est ca podeus allichidiri pustis chi eus papau.

Pinighendu a pari su chi esus biu, podeus nai:

  1. Dognia verbu tenit una sida de morfemas chi serbint a inditai sa persona, su numuru, su faimentu, su tempus e sa bisura de su tempus;
  2. Is morfemas sunt paris a su numuru de is pronominis personalis e, unu morfema, si porit acostai a una sola persona:

CANTU = deu cantu = 1^ persona singulari;

  • EMUS A CANTAI = nos emus a cantai = 1^ persona plurali;
  • CÁNTANT = issus càntant = 3^ persona plurali
  1. Su faimentu (MODU) inditat sa forma cun sa cali benit presentau su verbu: CANTU inditat sa volontadi de cantai, deu cantu poita bolu cantai. CANTA! inditat unu cumandu, tui cantas poita deu bolu chi tui cantist. CANTESSIMUS inditat una condizioni, chi nos cantessimus s’emus a ispassiai.
  2. Su tempus collocat su chi feus in su tempus, dhu podeus ai fatu prima, dhu podeus fai immoi, dhu podeus fai in d-unu tempus benidori.
  3. Cus s’aspetu inditaus su mudai de su verbu e fai cumprendi a chini ascurtat o ligit, su faimentu de s’atzioni, su cumenzu, sa fini, su mudai de sa matessi atzioni. Po si cumprendi:
  • DEU BIEMU S’OMINI CALENDI DE MONTI
  • DEU APU BIU S’OMINI CALENDI DE MONTI.

In sa primu frasi, deu naru ca biemu s’omini in s’interis chi ndi calàt de su monti, passu po passu, po totu su tempus chi issu nci at postu a ndi calai, in sa de duas frasis naru ca apu biu s’omini calendi de monti, ma dhu pozu ai biu a metadi de istrada, candu fit cumintzndi o candu at acabau de ndi calai

IS CONIUGATZIONIS

Is cuatru coniugatzionis de su latinu, in sardu si funti semplificadas in tres:

1ˆ -are = cont-ae/-ai/-are/-ari, lass-ae/-ai/-are/-ari, port-ae/-ai/-are/-ari, torr-ae/-ai/-are/-ari;
2ˆ -ere = bènn-ere/-iri, cúrr-ere/-iri, iscrí-ere/-iri, pònn-ere/-iri, tènn-ere/-iri, tèss-ere/-iri;

3ˆ -ire = cos-ie/-ire/-iri, fin-ie/-ire/-iri, fu-ie/-ire/-iri, pent-ie/-ire/-iri.

Tres piessignos distinguint sa coniugatzioni segundhu chi, comenti e candu faint s’atzioni: sa persona/sugetu, su modu, su tempus.

Personas

1ˆ sing. 1^ Plu.

2ˆ “ 2^ Plu.

3ˆ “ 3^ Plu.

Modus

Indicativu, congiuntivu, cunditzionali, imperativu, infiniu, particípiu e gerúndiu

Tempus

indic.: presenti, passau, imperfetu, prus che passau, benidori

cong.: presenti, passau

cunditz.: presenti, passau

impr.: presenti

infiniu: presenti, passau

particípiu: passau

gerúndiu: presenti, passau

is modus:

Su modu chi fait formas personalis inditat unu piessignu de su verbu in su sensu de sa realtadi, o possibbilidadi, dipendhéntzia, cumandhu, o prus genéricu (infiniu, particípiu e gerúndiu).

indicativu = realtadi: Est proendi. Cust’istadi at fatu basca. Ariseu fit bentu. Su 1956 iat niau. Cras at a fài soli.

congiuntivu = possibbilidadi: Isperu chi torris! Salludi tengat! Bolia chi pesestas unu ballu!

cunditzionali = dipendhéntzia: Emu a ligi, si portamu unu libbru! Ia a èssi andau, si ia tentu cun chini.

imperativu = cumandhu: Trocidí! Làssami stai! Tupadì! Beni e bufa! Baxei e coidai!

Is tempus:

Tenit sensu a bíri is tempus de s’indicativu.

presenti = seguresa: Immoi andu. At lampau: immoi tronat. Candu proit fait acua. S’energia in forma de calore si perdit. Innòi s’annu chi benit mi fatzu sa domu.

imperfetu = durada, ripitìa: Ariseu fit proendi. Issu essiat dógnia di, ma no si sciiat aundi andàt. No isciemu aundi fiast andendi.

benidore = pagu siguresa: Aspeta, gei no as a èssi spressiu! A it’ora eus a cenai oi? E chini dhu scit ita eus a fài crasi?

passaus prus o prus pagu: Mamma si est cojada a manna, ma ajaja si fit cojada a piciochedha.

Verbo

3 pensieri su “Ajo’ a Fuedhai: lezioni di grammatica sardo-campidanese. Su verbu

  1. Ma vi rendete conto che se spiegate la grammatica in sardo lo capiranno solo chi il sardo già lo parla !! Dovete spiegare in italiano !! Dei geni proprio !!

    • Gentile Sig. Oettam
      Io ho sempre dichiarato di essere a disposizione di chiunque per tutte le spiegazioni del caso, anche per ripubblicare in lingua italiana quello che è stato pubblicato in sardo. Lo spazio non è mio quindi mi attengo alle richieste, e, sopratutto, non potendo accedere ai commenti di chi legge, non sono nemmeno in grado di soddisfare richieste o quant’altro. Ho più volte pubblicato la mia mail personale, però non ho mai ricevuto nessuna richiesta e nessun commento. Se mi sarà richiesto, sarà mio grande piacere mettermi anche a disposizione di quelli che, ancora, il sardo non lo masticano o lo masticano in piccola parte, anche se, come giustamente ha sottolineato Lei, non sono sicuramente un genio.
      Grazie dell’attenzione, sempre a disposizione Bruno Orrù

Rispondi

Inserisci i tuoi dati qui sotto o clicca su un'icona per effettuare l'accesso:

Logo di WordPress.com

Stai commentando usando il tuo account WordPress.com. Chiudi sessione /  Modifica )

Foto di Facebook

Stai commentando usando il tuo account Facebook. Chiudi sessione /  Modifica )

Connessione a %s...