Ajo’ a Fuedhai. Is paristorias de sa Sardignia: “is animas”

Dopo un’ assenza di due settimana torniamo con is paristorias de sa Sardigna. Il tema trattato dal esperto di tradizioni popolari Bruno Orrù è “is animas” (gli spiriti dei defunti), un’altro degli argomenti che maggiormente hanno influenzato la ricchezza de “Is Contus de Forredha”.

Is paristorias de sa Sardignia sunt ligadas a istrintu cun su mundu de is mortus, aici cun dimonius, phantasimas e animas, ammancant feti is animas…. ecu su chi si creiat:

Sa Prucessioni de is Mortus

Connata puru cun su nomine de “Sa Reula” o de “Su ballu de is Mortus”, est paristoria nodia in totu sa terra Sarda, mancai cun diferentzias de unu logu a s’atru.

In Gadhura si creit ca is animas de is mortus interraus in is campusantus o in is cresias (comenti si costumàt a fai prima de oi), essiant a trevessu aintr’e noti po fai penitenzia. Essiant bistias de biancu e girànt in is istradixedhas de is bidhas a sa luxi de is candelas chi aguantànt in is manus. Chi po mala sorti calencunu biu atobiàt custa processioni, podiat incapitai de pori biri s’anima de una persona ancora bia impari cun is animas de is mortus e custa no fit una cosa bona meda, ca poita chi s’anima de unu biu fessit presenti candu sa prucessioni de is mortus fit in artziada, boliat nai ca custa persona moriat aintr’e s’annu, chi, invecis, sa prucessiani fit in su paris, boliat nai ca su meri de s’anima bia depiat patesci de una maladia longa. S’urtima anima de sa prucessioni beniat tzerriada “Lu Zopu”, poita no arrenesciat a abarrai a passu cun is atras animas e curriat su perigulu de no acabai sa penitentzia. Sa prucessioni o Reula, no podiat cumentzai prima de mesunoti e depiat essi acabbada prima de obresci. Chini si atobiat cun sa reula, giai sempiri, beniat pigau a corpus de is animas de is mortus e, chi si salvada, portàt i sinnus e is lidoris po tempus e tempus. Nci fit una manera sola de si campai de is corpus, cussa de biri s’anima de unu parenti o de unu gopai chi essi fatu sa manera chi issu no pighessit su pudesciori de is mortu e chi is mortus no si ndi sapessint de issu e, in prus, su biu si depiat fai sa gruxi e nai su brebu de Santu Martinu sentz’e isballiai mancu unu fuedhu.

Medas bortas, su disfortunau chi atobiàt cun sa reula, ndi pigàt un’assichidu aici legiu chi perdiat i sentidus e no fuedhàt prusu. Po sanai de custu assichidu si depiant segai, de sa conca cosa sua, quatru matzitus de pilus (chi incapitàt a mei femu frigau) a ingruxiadura, unu matzitu de fronti, unu de su pistidhu, unu de sa memoria a manca e unu de sa memoria a dereta. Pustis si depiat puliri un’arroghedhu de giminera po dhoi fai abruxai is pilus segaus. Su cinixu aici otentu si poniat in d-una tassa de acua ci s’assustrau depiat buffai po dhi torrai su sentidu e su fuedhu.

In atras parti de Sardignia, creint invecis chi is mortus non fetzant mali a is bius, creint chi is animas bandint a reu, chexendusì e prangendi. Chini at atobiau custas processionis, in custas partis de Sardignia, contat ca is mortus bandint cumpostus, unu avatu de s’atru, cantendi e preghendi, concasa a sa domu aundi depit morri calencunu. Arribaus a sa domu de su chi depit morri, intrant a saludai su chi est iscritu po morri e poi si ndi bandant. In medas logus creint chi is mortus, candu sunt in processioni, portint in is manus candelas allutas e chi siant acumpangiaus de una truba de canis niedhus chi oberint sa strada currendi ainantis de is mortus. Si contat puru ca, prima de cummintzai sa processioni o sa reula, nci siant sinnalis chi avvertint, in manera chi sa genti si potzat pinnigai. Custus sinnalis sunt: su si pesai su bentu in manera repenti, s’avvisu chi donant is canis baulendi a sa luna, o su si ponni a proi mancai no nci sunt nuis in su xelu. Si contat puru ca candu morit unu o una chi in sa vida cosa sua ha biu is mortus in processioni, totu is ispiritus chi issa at biu in sa vida cosa sua bandànt a nde dhu pigai e, aici, is canis si ponint a baulai a sa luna e cumintzat a tirai bentu. Poi, candu su spiritu si ndi fudi andau, si firmat su bentu e is canis s’appaxiant, comenti no fessit sutzediu nudha.

Po sa genti sarda, sa processioni de is mortus, o reula, o su carr’e is mortus o su ball’e is mortus, est una cosa chi est in sa normalidadi de su pentzamentu, comenti est in sa normlidadi, su crei chi s’anima de una persona chi est prossima a morri, intendit giai dus o tres mesis prima de morri, ca su camminu cosa sua in sa terra est acabbau e, in su pagu tempus chi abarrat, est prus probabili de pori assisti a su ballu o a sa prucessioni de is mortus e, de custu fatu, cumprendi ca sa morti est acanta de arribai. Nci sunt personas puru chi tenint su donu de biri e de fuedhai cun is mortus e si contat chi, po pori biri is mortus, bastat a poni su pei in pitzus de su pei de sa persona chi tenit su donu de biri is mortus. In custa manera si porint biri is mortus sentza de perunu perigulu. In Tertenia si creit ca candu unu cani baulada a sa luna aintru de dì puru, bolit nai ca su cani est cani chi bidi sa prucessioni de is mortus, aici bastat a poni su pei a pitzus de su pei de su cani po biri is mortus.

Nci sunt logus, chi sunt preferius de is animas po si pori pinnigai a pari po fai su ballu de is mortus. Dolores Turchi, in is contus de Tzia Nannedda, una “Bidemortos” (una chi biiat is mortus), narat chi nci fessit unu logu, acanta de Bitti, tzerriau S’Annosata, chi fit unu de is logus preferius de is animas. Sa genti timiat e arrispetat cussu logu e dhoi bandada a su noti, iscrutzus e is femminas a pilus sciotus, in sa sperantzia de biri sa prucessioni de is mortus e biri calencuna persona connota.

Si contàt puru ca. in custus logus, is animas si pinnigànt po badhai e candu, in su ballu, s’ammostànt a craru e arrennexiant a fai badhai callencuna anima de genti ancora bia, fit seguru ca-i cussa moriat aintru de sa matessi noti.

Su carru de is mortus puru teniat sa matessi regula. Nant chi su carru de is mortus fessir unu carru a cuatru arrodas e tirau de unu jù de bois e carrigu de animas, chi andada peri is bidhas a ndi pinnigai in animas de chini moriat e, sa genti chi arrennexiat a biri su carru poriat abarrai segura de si morri in pagu tempus.

Su ballu de is mortus

Una dì, un’omini si fit istentau in monti prus de su tanti e candu si fit postu in caminu po furriai a domu, fit giai scurighendi. Candu fit lompiu a pranu, sa noti fit incaminada beni, mancu mali ca fit luna prena e su lugori di permitiat de caminai seguru in sa ia. Lompiu a tretu de una cresiedha antiga chi s’agatat in su satu, a pagu tretu de sa bidha, fit abarrau ispantau in su biri ca sa cresiedha fit prena de luxi e, de fronti a issa, dhoi fit una cedha de ominis e feminas badhendi e spassiendusì.

S’omini, chi no cumprendiat su chi fit sutzedendi, si fit acostau sei sei a su ballu tundu, circhendi de conosci chini fit cussa genti fit badhendi.

Ma, prus castiada e prus pagu conosciat is facis de is badharinus. “No porit essi chi non di conosciat manc’unu” iat pentzau s’omini acostendusì prus acanta po castiai mellus. Castiendhi de prus de acanta, s’omini iat biu ca, in mesu de totu cussa genti, dhoi fiat sa filla cosa sua.

“Comenti porit essi custa cosa”, iat penzau s’omini, “custu depit essi su ballu de is mortus”! Po si ndi assigurai, s’omini, sentz’e fai biri nudha, si fit acostau cua cua a sa genti chi fit badhendi e, pigada s’arresoja, comenti sa filla dhi fit passada accanta, nde dh’iat segau un’arroghedhu de arroba de s’oru de sa gunnedha. Sa filla, chi no si ndi fit sapìa de nudha, iat sighiu a badhai cun is atrus e s’omini fit furriau a domu sua.

Lompiu a domu sua s’omini iat nau a sa mulleri: “faimì biri su bistiri bonu de filla tua!” e sa mulleri, oberta sa cascia, nd’iat bogau sa gunnedha, de sa cali, perou, nd’ammancàt un’arroghedhu.

Biendi chi a sa gunnedha ammancàt s’arrogheddhu chi issu nd’iat segau, s’omini iat nau a sa mulleri: “filla tua est acanta de si morri”, e dh’iat contau su chi fit sutzediu.

S’incras a mengianu a sa filla dhi fit beniu dolor’e costau e morta si fudi!

Su scialli segau

Un omini, in d-una noti de luna prena, fit andau a cassa manna a Santa itroxa, in s’idea de impostai a Sirboni e si fit impostau acanta de sa mitza chi s’agatat acanta de is murus becius de sa cresiedha sderruta de Santa Itroxa. Ma, pustis de unu pagu, iat biu in d’una scraria prus a bascius, una cedha de genti chi, aparessia de su nudha, si fit posta a badhai!

Curiosu, s’omini, totu cua cua, si fit acostau po biri chini lampu podiat essiri cussa genti, ai cuss’ora. Lompiu a pagus passus, dhi pariat de no conosci nemus de cussa cedha, ma, castiendi beni, in mesu de totu cussa genti dhoi fit fintze mulleri sua!

“Comenti porit essi”, iat pentzau s’omini spantau, “dh’apu lassada in domu, dormia e… e immoi d’agatu innoi, badhendu!”

Pusti de hai badhau po tempus, cussa cedha de genti, sei sei, a fortza de badhai, nci arruiat a terra, stanca, binta de sa fatiga!

Sei sei, s’omini, sentza de si fai biri, si fit acostau a sa mulleri, chi s’agataàt fulliada in terra e, pigada s’arresoja de buxaca, nd’e dh’iat segau in’arrogedhu de su scialli chi portàt a pitzus, pentzendi tra sei: “bolu biri chi est ancora bia o chi est giai morta”!

Torrau a domu, s’omini iat agatau sa mulleri crocada in su letu e dormia, si fit spollau e crocau si fit issu puru!

No iat dormiu in totu sa noti, poita fit seguru ca totu cussa cedha de genti chi iat biu badhendi, fit totu genti morta e no cumprendiat comenti sa mulleri, chi fit ancora bia, iat badhau impari a is mortus!

S’incras a mengianu, comenti sa femina si ndi fit pesada, su maridu dh’iat nau: “nara, bellixedha, innui as postu su scialli”?

“Est allogau in sa cascia” dh’iat nau issa.

“Seu disigiosu de dhu biri, bogandedhu”

E issa: “Ses a disigius de genti pringia… abeta, immoi nd’e dhu bogu”.

Sa femina fit andada a sa cascia, ndh’iat bogau su scialli e biendidhu segau iat nau: “Hiii ita lastima…. Comenti adessi potzia sutzedi una cosa aici”? E, nau custu, fit morta!

defunti

Rispondi

Inserisci i tuoi dati qui sotto o clicca su un'icona per effettuare l'accesso:

Logo di WordPress.com

Stai commentando usando il tuo account WordPress.com. Chiudi sessione /  Modifica )

Foto di Facebook

Stai commentando usando il tuo account Facebook. Chiudi sessione /  Modifica )

Connessione a %s...