Rubrica a cura di Bruno Orrù –
Continuano con le sfumature grammaticali della lingua sardo-campidanese. Gli avverbi.
Arrespundit a sa domanda “CANDU”?
Is chi prus imperaus in sa lingua sarda sunt:
Campidanesu |
Lugudoresu |
Italianu |
denantariserus |
ianteris |
avant’ieri |
ariserus |
Deris – eris |
ieri |
oi |
oe |
oggi |
cras |
cras |
domani |
pusticras |
pusticras |
dopodomani |
ocannu |
ocanno |
quest’anno |
S’annu benidori |
annoas |
L’anno venturo |
S’annu passau |
antiannu |
L’anno scorso |
notesta |
istanote |
stanotte |
cida |
chida |
settimana |
sémpiri |
Sémpere – totora |
sempre |
mai |
mai |
mai |
immoi |
como |
adesso |
intzandus |
tando |
allora |
Chizzi |
chito |
presto |
illuegus |
Luego – deretu |
subito |
pagora |
pagora |
Poco fa |
Tradu – trigadiu |
tarde |
tardi |
Tutu in d-una |
De repente |
d’improvviso |
Peristanti – in su mentris |
In s’interis |
Nel frattempo |
innantis |
Antis – innantis |
prima |
Pustis – apustis |
Poscas – pustis |
Dopo – poi |
Spissu – fitianu |
Ispissu – fitianu |
Spesso – sovente |
ancora |
galu |
ancora |
Fatu fatu |
Fatu fatu |
Ogni tanto. |
Comenti bieus, s’avverbiu de tempsu sebit po misurai su tempus o po collocai s’atzioni de su verbu in d-unu tempus, su prus precisu chi porit essi. Po custu motivu, sa lingua sarda pratzit sa di in sa manera chi inditaus innoi avatu:
-
a s’obrexi, a su spanigadroxu – a s’obréschere, a s’impudhile = all’alba;
-
su mangianu, su mengianedhu – su manzanu, su manzanedhu = la mattina – la prima mattina;
-
mesudì – mesudie = il mezzogiorno;
-
meigama – su pusti pranzu = il primo pomeriggio;
-
su merì, su mericedhu – su bortaedie, su sero = il tardo pomeriggio, la sera;
-
a su scurigadroxu, a su murrinadroxu – a s’interighinada, a irmurinadorzu = al tramonto;
-
a su noti, a de noti – a sa note, a de note = la notte;
-
chitzi, chitzi mannu, a parti de chitzi – chito, chito manno = prima dell’alba.
Po acabai, naraus ca su lugudoresu, po ndi bogai una cantidadi de tempus imperat COMO:
-
est arribadu su pane como de deghe minutos = è arrivato il pane 10 minuti fa,
Mentris su Campidanesu imperat sa prepositzioni “DE” :
-
est arribau su pani de dexi minutus = è arrivvato il pane dieci minuti fa.
Est fadhiu a “italianitzai” su sardu narendu: EST ARRIBAU SU PANI DEXI MINUTUS FAIDI, poita est fadhia sa costrutzini de sa frasi e FAIDI est boxi de su verbu FAI (fare) e no bolit nai su chi emus a boli nai.
S’AVVERBIU DE LOGU
Is avverbius de logu arrespundint a sa domanda “AUNDI”?
Custus avverbius sun importantis po inditai cun precisioni sa positzioni, su logu, aundi si cumprit s’atzioni de su verbu. Is prus importantis, de custa genia de avverbius, sunt:
Campidanesu |
Lugudoresu |
Italianu |
INNOI |
INOGHE |
Qui (vicino a me, in questo luogo) |
INGUNIS |
INCUE |
Costì (vicino a te, in codesto luogo) |
INGUDHENIS, INNIAS, INNI’ |
INCUDHANE, ADHAE, INEDHA |
Li (vicino a lui, in quel luogo) |
A custus avverbius, sunt ligaus a istrintu is avverbius pronominalis chi, su prus de is bortas, acumpanìant su verbu e indìtant, o su andai a unu logu (NCI – NCHE – BI) o su torrai de unu logu (NDI – NDE):
-
Nci seus andaus impari – nche semus andaus impare – (ci) siamo andati assieme,
-
Nci torraus ingunis – che torramos incue – (ci) torniamo li
-
nd’est bessiu de domu – nd’est essidu dae domo (ne) è uscito da casa.
S’avverbiu de logu indìtat cun precisioni aundi m’agatu (stato in luogo), a-undi seu andendi (moto a luogo), de aundi seu torrendi (moto da luogo)
|
Su essi in su lugu |
Su andai a su logu |
Su torrai de su logu |
C |
Ubi – aundi – anca |
A-ubi, a-undi, anca |
De ubi, de undi |
L |
Ube – inue |
Aube, annue |
Dae ube, daenue |
-
Seu abarrau anca fusti tui sa xida passada = sono rimasto dove eri tu la settimana scorsa;
-
seus andendi a-undi est sa festa = stiamo andando dove è la festa;
-
seus benendi de undi est arrutu Franciscu = stiamo venendo da dove è caduto Francesco;
-
Seus aundi papant = Siamo dove mangiano;
-
andaus a-undi dormint = andiamo dove dormono;
-
beneus de ubi prègant = veniamo da dove pregano.
Arregordeusì ca candu naraus ca seus, ca seus andendi o ca seus torrendi de anca est calencunu, imperaus sempiri s’avverbiu sighiu de su verbu ESSI:
-
Innui ses? Seu aundi est su meri = dove sei? Sono dove è il padrone;
-
seu andau a-undi est ajaju = sono andato dove è nonno;
-
Arisus seu furriau de undi est Antiogu – ieri sono rientrato da dove è Antioco.
Atrus fuedhus po inditai su logu sunt:
ATESU – A ILLARGU / ALLARGU = LONTANO
ACANTA /ACURTZU – AFFANCA – APROBE = VICINO
(DE) SEGUS – ASEGUS/ (DAE) SEGUS – ASSEGUS – A PALAS = (DA) DIETRO
INNANTIS / INNANTIS – ADAINANTIS = DAVANTI
SUSU – ASUA – A PITZUS /SUSU – ASUBRA – SUBRA = SU – SOPRA
GIOSSU – A BASCIUS / IOSSO = GIU’
FORAS – A FORAS / FORAS – IFFORAS – A FORAS = FUORI
AINTRU / AINTRO = DENTRO
IN DONNIA LOGU / TOTUBE= DAPPERTUTTO
ILLOGU – IN PERUNU LOGU / NODDUBE – ILLOGU = DA NESSUNA PARTE.