Ajo’ a fuedhai: lezioni di grammatica sardo-campidanese a cura di Bruno Orrù. “is prepositzionisi”

Questa settimana Bruno Orrù ci propone le sfumature grammaticali della lingua sardo-campidanese. Le preposizioni.

Per coloro che fossero interessati è possibile accedere gratuitamente ai contenuti dell’intera rubrica Ajo’ a fuedhai (racconti e lezioni di grammatica) cliccando qui.

Po cumprendi beni ita sunt is prepositzionis, depeus torrai a castiai a sa lingua latina, torreu a pigai sa frasi latina chi naràt:

 AGRICOLA AGROS AQUA RIUI IRRIGAT

Chi, comenti eus biu, bolit nai:

SU MESSAIU ARRUXAT IS CAMPUS CUN S’ACQUA DE S’ARRIU

 Sa diferentzia chi passat in custas duas frasis, est ca sa forma Latina, po inditai sa funtzioni de su nomini e de is complementus sus, mudàt sa desinentzia de su nomini (aqu-a, aqu-ae, aqu-am ……..), mentras su sardu, aici comenti s’italianu, no mudat su nomini ma ponit unu fuedhu, chi tzerriaus “prepositzioni”, innantis de su nomini (cun s’aqua – de s’aqua – in s’aqua ……..).

Cun su manixu de is prepositzionis donaus valori a sa preposizioni matessi e significau a sa frasi. Pigeus, po si cumprendi, sa prepositzioni “A”:

Sardu

Italianu

valori

Cumplementu

Apu intendiu a babbu

Ho sentito babbo

accusativu

derettu

Dongu su dinai a mammai

Do i soldi a mamma

dativu

De acabu

Unu piciocu a ogus birdis

Un ragazzo a occhi verdi

Inditat una calidadi

De calidadi

Est bistia a sennora

E’ vestita da Signora

Inditat comenti est

De manera

Pani cotu a forru

Pane cotto col forno

Inditat una aina

medianti

 Sa prepositzioni “A”

In sa lingua sarda, is prepositzionis, porint acumpangiai is avverbius e is verbus, formas custas chi in su manixu de sa lingua italiana no imperaus. Castieus impari:

  • A undi ses pentzendi de mi mandai?

    Dove stai pensando di mantarmi?

  • A ube ses pentzende de mi mandare?

In sa lingua Italiana no eus a nai mai: “A dove stai pensando di mandarmi?

No serbit a nai fraulas = non serve dire bugie (lett. = non serve A dire bugie)

Sa prepositzioni “A” si manixat puru po inditai sa persona chi arricit s’atzioni de su sogetu (accusativo personale), si manixat candu su complementu diretu est una cosa bia, a innanti de is pronominis personalis e indefinius, cun nominis de bestias candu custus s’agatant in positzioni no regulari a intru de sa frasi. NO si manixat candu a innanti de su complementu diretu dhoi est un articulu, mancai si potzat lassai po donai prus fortza:

  •  Seu castiendi a mammai = stò guardando mamma
  • soe chirchende a babbu = sto cercando babbo

  •  Apu tzerriau a totus = ho chiamato tutti
  • apo chircado a totus = ho cercato tutti

  •  dha sas pascias a is brebeis? = ha pascolato le pecore? (positzioni no regulari)
  • is brebeis dha sas pascias!= ha pascolato le pecore!

  •  Seu circhendi a su predi = stò cercando il prete
  • Apu biu a cussu meìgu = ho visto quel medico.

 Sa prepositzioni “A” si manixat, ancora, po inditai sa persona a sa cali arribat su risultau de s’atzioni de su verbu:

  •  apu comporau una camisa a babbu = ho comprato una camicia per babbo
  • apu fatu su pani a tzia Arrosa = ho fatto il pane per signora Rosa.

Atrus manixus de sa prepositzioni “A” sunt po inditai su andai, sa manera, su tempus:

  • Bandu a s’offelleria = vado alla taverna;

  • a trogollus si coglionat s’omini = con gli imbrogli si inganna l’uomo;

  • a boxi manna = a voce alta;

  • a su noti = di notte.

Sa prepositzioni “DE” – “DAE”

Su campidanesu manixat feti sa prepositzioni “DE” po is prepositzioni italianas “DI e DA” a diferentzia de su lugudoresu ci manixat da prepositzioni “DE” po s’italiana “DI” e “DAE” po s’italiana “DA”:

Campidanesu

Lugudoresu

Italianu

De innoi ti biu

Dae inoche ti bido

Da qui ti vedo

Sa gunnedha de lana

Sa fardeta de lana

La gonna di lana

Est bociu de su carnatzeri

Est ochisu dae su carnatzeri

È ammazzato dal macellaio

Prus mannu de tui

Prus mannu de tue

Più grande di te

Fit tremendi de su frius

Fit tremende dae su fritu

Stava tremando dal freddo

Sa prepositzioni “IN”

 Custa prepositzioni, in sa lingua sarda, est manixada in sa matessi manera in sa cali est manixada in sa lingua Italiana e, in lugudoresu, si porit agatai ligada a s’articulu:

Campidanesu

Lugudoresu

Italianu

In su

In su – Issu

Nel

In sa

In sa – Issa

Nella

In is

In sos – Issos

Nei

In is

In sas – Issas

Nelle

Su manixu de custa prepositzioni est cuss de inditai su essi in d-unu logu, su andai in d-unu logu, su tempus:

Campidanesu

Italianu

manixu

Abarru in cresia

Rimango in chiesa

Su essi in d-unu logu

Imbucu in su cungiau

Entro nel podere

Su andai in d-unu logu

In su mesi de ladamini

Nel mese di ottobre

Su tempus

Sa prepositzioni “CUN” – “CHIN”

Custa prepositzioni currispundit a sa prepositzioni “CON” de sa lingua Italiana e, custa puru, in lugudoresu, porit essi acapiada a s’articulu:

Campidanesu

Lugudoresu

Italianu

Cun su

Chin su – Chissu

Con il

Cun sa

Chin sa – Chissa

Nella

Cun is

Chin sos – Chissos

Con i

Cun is

Chin sas – Chissas

Con le

Su manixu de custa prepositzioni est cussa de inditai cumpangia, mezzu o materia:

Campidanesu

Italianu

manixu

Seu in domu cun Maria

Sono a casa con Maria

Cumpangia

Traballu cun su carru

Lavoro col carro

mezzu

Su pani si fai cun sa farra

Il pane si fa con la farina

materia

Sa prepositzioni “PO” – “PRO”

Custa prepositzioni puru, chi currespundit a sa prepositzioni Italiana “PER”, pigat diferenti valori a segunda de su manixu chi ndi feus:

  •  Cussu stallu de domus fit po fillu miu = quella casa era per mio figlio – mi ìnditat su fini;
  • cussa tontesa dh’apu fata po issa = quell scemenza l’ho fatta per lei – mi ìnditat sa nexi
  • apu donau duas crapittas po una camisa = ho dato due scarpe per una camicia – mi ìnditat una muda;
  • po mei est aici = per me è così – mi ìnditat una cosa chi tenit lacana.

 Podeus nai ca teneus sa currespundentzia chi sighit:

Italianu

Campidanesu

Lugudoresu

DI

DE

DE

A

A

A

DA

DE

DAE

IN

IN

IN

CON

CUN

CHIN

SU

IN PITZUS

SUBRA

PER

PO

PRO

TRA’

IN TRA

IN TRA – INTER

FRA’

IN TRA

IN TRA – INTER

  A diferentzia de s’italianu, su sardu, porit manixat is prepositzionis a duas a duas:

  • custu dhu pretzeus in tra nosu dusu = questo lo dividiamo trà noi due – s’italianu no nàrat in trà noi due;

  • si ponit sempiri contra a totus = si schiera sempre contro tutti – s’italianu no nàrat -contro a tutti;

  • seu andendi cara a sa cresia = stà andando verso la chiesa – s’italianu no nàrat – verso a la chiesa.

ATTENTZIONI: CARA in sardu est manixau po inditai sa FACI (il viso) e FACI, in campidanesu est fintze imperau po inditai unu tempus pagu prus o mancu stabiliu:

  • si sunt bius faci a is noi oras = si sono visti verso le nove;

  • si torraus a biri faci a Capudanni = ci rivediamo verso settembre;

Sempri sa prepositzioni FACI, porit essi imperada in logu de CARA:

  • Seu setziu faci a mari = son seduto verso (rivolto) al mare;

  • castiadidhi faci a mei = guarda(ti) verso (rivolto) a me

Atras prepositzionis chi imperaus sunt:

  • FINTZAS (lug. FINAS) : istudia Fintzas a candu no imparas! = Studia fino a che non apprendi;

  • FORAS DE: foras de nosu dusu no nci est atra genti = salvo noi due non c’è altra gente;

  • INTAMIS (Lug. INTAMAS): intamis de abarrai setziu, poita no fais calencuna cosa? = invece di stare seduto, perchè non fai qualche cosa?

  • PO MORI DE (Lug. PRO MORE DE): po mori de su sorgu no s’est coiau = a causa del suocero non si è sposato;

PO NEXI DE (Lug. PRO NEGHE DE) po nexi de su giogu nci at perdiu totu = per colpa del gioco ha perso tutto;

ME IN : s’est setziu me in s’arruga = si è seduto (proprio) nella strada

Est, ancora, de castiai beni, sa diferentzia de manixu chi passat in tra PO MORI DE e PO NEXI DE, poita chi deu naru ca unu s’est coiau po mori de su sorgu, no seu donendi is curpas a su sorgu, poita si porit essi coiau poita su sorgu dh’at apretau, o po arrispetu de su sorgu…… ma chi naru ca unu nci at perdiu totu po nexi de su giogu, seu narendi ca est po curpa de su giogu chi unu nci at perdiu totu.

Po serrai custu argumentu, depeus torrai a cunseberai sa prepositzioni “A” po biri unu de is piessignos prus importantis de sa lingua sarda e, po si cumprendi, si feus agiudai ancora una borta de sa lingua latina:

MARIA AMAT PETRUM = Maria Stimat a Pedru = Maria ama Pietro.

In sa lingua latina, po mori de s’essida in “UM” de Pedru in cali si siat modu deu iscriu is tres fuedhus, naru sempiri “Maria ama Pietro”, po si cumprendi:

Maria amat Petrum = Maria ama (a) Pietro

Maria Petrum amat = Maria (a) Pietro ama

Amat Maria Petrum = ama Maria (a) Pietro

Amat Petrum Maria = ama (a) Pietro Maria

Petrum Maria Amat = (a) Pietro Maria Ama

Petrum Amat Maria = (a) Pietro ama Maria.

Eus potziu nai sa matessi cosa in ses diferentis maneras.

Ma chi deu sa matessi frasi dha naru in sa lingua italiana:

PIETRO AMA MARIA bolit nai ca Petru stimat a Maria, ma chi deu cambiu

MARIA AMA PIETRO, est Maria chi stimat Pedru e no Pedru a Maria. In sa lingua Italiana, intzandus, chi cambiaus sa positzioni de is fuedhus, cambiaus su sugetu e su complementu ogetu.

Sa Lingua Sarda, po chi no bengat mudau su complementu ogetu, candu custu apartenit a sa arratza de s’omini, dhi ponit a inanti sa prepositzioni “A”, in manera de otenni:

SU FRADI STIMAT A SA SORRI = il fratello ama (a) la sorella;

A SA SORRI ISTIMAT SU FRADI = (a) la sorella ama il fratello

Ma candu s’agataus a innantis de fuedhus chi no inditant s’arratza de s’omini, su Sardu tenit su matessi manixu de s’Italianu, po si cumprendi:

Ajaju pigat sa mocilla = Nonno prende lo zaino

Sa mocilla pigat (a) Ajaju = Lo zaino prende a nonno

Serraus narendi ca:

  • sa lingua Sarda ponit sa prepositzioni “A” a innantis de su complementu ogetu, candu su complementu ogetu est de s’arratza de s’omini;

  • cun su manixu de sa prepositzioni “A”, sa lingua sarda, inditat cun seguresa, cali est su complementu ogetu;

  • custa prepositzioni acumpangiat sempiri su complementu ogetu, de s’arratza de s’omini, in cali si siat positzioni custu s’agatit in sa frasi.

Preposizioni

Rispondi

Inserisci i tuoi dati qui sotto o clicca su un'icona per effettuare l'accesso:

Logo di WordPress.com

Stai commentando usando il tuo account WordPress.com. Chiudi sessione /  Modifica )

Foto Twitter

Stai commentando usando il tuo account Twitter. Chiudi sessione /  Modifica )

Foto di Facebook

Stai commentando usando il tuo account Facebook. Chiudi sessione /  Modifica )

Connessione a %s...