Questa settimana Bruno Orrù ci propone le sfumature grammaticali della lingua sardo-campidanese. Le preposizioni.
Per coloro che fossero interessati è possibile accedere gratuitamente ai contenuti dell’intera rubrica Ajo’ a fuedhai (racconti e lezioni di grammatica) cliccando qui.
Po cumprendi beni ita sunt is prepositzionis, depeus torrai a castiai a sa lingua latina, torreu a pigai sa frasi latina chi naràt:
AGRICOLA AGROS AQUA RIUI IRRIGAT
Chi, comenti eus biu, bolit nai:
SU MESSAIU ARRUXAT IS CAMPUS CUN S’ACQUA DE S’ARRIU
Sa diferentzia chi passat in custas duas frasis, est ca sa forma Latina, po inditai sa funtzioni de su nomini e de is complementus sus, mudàt sa desinentzia de su nomini (aqu-a, aqu-ae, aqu-am ……..), mentras su sardu, aici comenti s’italianu, no mudat su nomini ma ponit unu fuedhu, chi tzerriaus “prepositzioni”, innantis de su nomini (cun s’aqua – de s’aqua – in s’aqua ……..).
Cun su manixu de is prepositzionis donaus valori a sa preposizioni matessi e significau a sa frasi. Pigeus, po si cumprendi, sa prepositzioni “A”:
Sardu |
Italianu |
valori |
Cumplementu |
Apu intendiu a babbu |
Ho sentito babbo |
accusativu |
derettu |
Dongu su dinai a mammai |
Do i soldi a mamma |
dativu |
De acabu |
Unu piciocu a ogus birdis |
Un ragazzo a occhi verdi |
Inditat una calidadi |
De calidadi |
Est bistia a sennora |
E’ vestita da Signora |
Inditat comenti est |
De manera |
Pani cotu a forru |
Pane cotto col forno |
Inditat una aina |
medianti |
Sa prepositzioni “A”
In sa lingua sarda, is prepositzionis, porint acumpangiai is avverbius e is verbus, formas custas chi in su manixu de sa lingua italiana no imperaus. Castieus impari:
-
A undi ses pentzendi de mi mandai?
Dove stai pensando di mantarmi?
-
A ube ses pentzende de mi mandare?
In sa lingua Italiana no eus a nai mai: “A dove stai pensando di mandarmi?
No serbit a nai fraulas = non serve dire bugie (lett. = non serve A dire bugie)
Sa prepositzioni “A” si manixat puru po inditai sa persona chi arricit s’atzioni de su sogetu (accusativo personale), si manixat candu su complementu diretu est una cosa bia, a innanti de is pronominis personalis e indefinius, cun nominis de bestias candu custus s’agatant in positzioni no regulari a intru de sa frasi. NO si manixat candu a innanti de su complementu diretu dhoi est un articulu, mancai si potzat lassai po donai prus fortza:
- Seu castiendi a mammai = stò guardando mamma
-
soe chirchende a babbu = sto cercando babbo
- Apu tzerriau a totus = ho chiamato tutti
-
apo chircado a totus = ho cercato tutti
- dha sas pascias a is brebeis? = ha pascolato le pecore? (positzioni no regulari)
-
is brebeis dha sas pascias!= ha pascolato le pecore!
- Seu circhendi a su predi = stò cercando il prete
-
Apu biu a cussu meìgu = ho visto quel medico.
Sa prepositzioni “A” si manixat, ancora, po inditai sa persona a sa cali arribat su risultau de s’atzioni de su verbu:
- apu comporau una camisa a babbu = ho comprato una camicia per babbo
-
apu fatu su pani a tzia Arrosa = ho fatto il pane per signora Rosa.
Atrus manixus de sa prepositzioni “A” sunt po inditai su andai, sa manera, su tempus:
-
Bandu a s’offelleria = vado alla taverna;
-
a trogollus si coglionat s’omini = con gli imbrogli si inganna l’uomo;
-
a boxi manna = a voce alta;
-
a su noti = di notte.
Sa prepositzioni “DE” – “DAE”
Su campidanesu manixat feti sa prepositzioni “DE” po is prepositzioni italianas “DI e DA” a diferentzia de su lugudoresu ci manixat da prepositzioni “DE” po s’italiana “DI” e “DAE” po s’italiana “DA”:
Campidanesu |
Lugudoresu |
Italianu |
De innoi ti biu |
Dae inoche ti bido |
Da qui ti vedo |
Sa gunnedha de lana |
Sa fardeta de lana |
La gonna di lana |
Est bociu de su carnatzeri |
Est ochisu dae su carnatzeri |
È ammazzato dal macellaio |
Prus mannu de tui |
Prus mannu de tue |
Più grande di te |
Fit tremendi de su frius |
Fit tremende dae su fritu |
Stava tremando dal freddo |
Sa prepositzioni “IN”
Custa prepositzioni, in sa lingua sarda, est manixada in sa matessi manera in sa cali est manixada in sa lingua Italiana e, in lugudoresu, si porit agatai ligada a s’articulu:
Campidanesu |
Lugudoresu |
Italianu |
In su |
In su – Issu |
Nel |
In sa |
In sa – Issa |
Nella |
In is |
In sos – Issos |
Nei |
In is |
In sas – Issas |
Nelle |
Su manixu de custa prepositzioni est cuss de inditai su essi in d-unu logu, su andai in d-unu logu, su tempus:
Campidanesu |
Italianu |
manixu |
Abarru in cresia |
Rimango in chiesa |
Su essi in d-unu logu |
Imbucu in su cungiau |
Entro nel podere |
Su andai in d-unu logu |
In su mesi de ladamini |
Nel mese di ottobre |
Su tempus |
Sa prepositzioni “CUN” – “CHIN”
Custa prepositzioni currispundit a sa prepositzioni “CON” de sa lingua Italiana e, custa puru, in lugudoresu, porit essi acapiada a s’articulu:
Campidanesu |
Lugudoresu |
Italianu |
Cun su |
Chin su – Chissu |
Con il |
Cun sa |
Chin sa – Chissa |
Nella |
Cun is |
Chin sos – Chissos |
Con i |
Cun is |
Chin sas – Chissas |
Con le |
Su manixu de custa prepositzioni est cussa de inditai cumpangia, mezzu o materia:
Campidanesu |
Italianu |
manixu |
Seu in domu cun Maria |
Sono a casa con Maria |
Cumpangia |
Traballu cun su carru |
Lavoro col carro |
mezzu |
Su pani si fai cun sa farra |
Il pane si fa con la farina |
materia |
Sa prepositzioni “PO” – “PRO”
Custa prepositzioni puru, chi currespundit a sa prepositzioni Italiana “PER”, pigat diferenti valori a segunda de su manixu chi ndi feus:
- Cussu stallu de domus fit po fillu miu = quella casa era per mio figlio – mi ìnditat su fini;
- cussa tontesa dh’apu fata po issa = quell scemenza l’ho fatta per lei – mi ìnditat sa nexi
- apu donau duas crapittas po una camisa = ho dato due scarpe per una camicia – mi ìnditat una muda;
-
po mei est aici = per me è così – mi ìnditat una cosa chi tenit lacana.
Podeus nai ca teneus sa currespundentzia chi sighit:
Italianu |
Campidanesu |
Lugudoresu |
DI |
DE |
DE |
A |
A |
A |
DA |
DE |
DAE |
IN |
IN |
IN |
CON |
CUN |
CHIN |
SU |
IN PITZUS |
SUBRA |
PER |
PO |
PRO |
TRA’ |
IN TRA |
IN TRA – INTER |
FRA’ |
IN TRA |
IN TRA – INTER |
A diferentzia de s’italianu, su sardu, porit manixat is prepositzionis a duas a duas:
-
custu dhu pretzeus in tra nosu dusu = questo lo dividiamo trà noi due – s’italianu no nàrat in trà noi due;
-
si ponit sempiri contra a totus = si schiera sempre contro tutti – s’italianu no nàrat -contro a tutti;
-
seu andendi cara a sa cresia = stà andando verso la chiesa – s’italianu no nàrat – verso a la chiesa.
ATTENTZIONI: CARA in sardu est manixau po inditai sa FACI (il viso) e FACI, in campidanesu est fintze imperau po inditai unu tempus pagu prus o mancu stabiliu:
-
si sunt bius faci a is noi oras = si sono visti verso le nove;
-
si torraus a biri faci a Capudanni = ci rivediamo verso settembre;
Sempri sa prepositzioni FACI, porit essi imperada in logu de CARA:
-
Seu setziu faci a mari = son seduto verso (rivolto) al mare;
-
castiadidhi faci a mei = guarda(ti) verso (rivolto) a me
Atras prepositzionis chi imperaus sunt:
-
FINTZAS (lug. FINAS) : istudia Fintzas a candu no imparas! = Studia fino a che non apprendi;
-
FORAS DE: foras de nosu dusu no nci est atra genti = salvo noi due non c’è altra gente;
-
INTAMIS (Lug. INTAMAS): intamis de abarrai setziu, poita no fais calencuna cosa? = invece di stare seduto, perchè non fai qualche cosa?
-
PO MORI DE (Lug. PRO MORE DE): po mori de su sorgu no s’est coiau = a causa del suocero non si è sposato;
PO NEXI DE (Lug. PRO NEGHE DE) po nexi de su giogu nci at perdiu totu = per colpa del gioco ha perso tutto;
ME IN : s’est setziu me in s’arruga = si è seduto (proprio) nella strada
Est, ancora, de castiai beni, sa diferentzia de manixu chi passat in tra PO MORI DE e PO NEXI DE, poita chi deu naru ca unu s’est coiau po mori de su sorgu, no seu donendi is curpas a su sorgu, poita si porit essi coiau poita su sorgu dh’at apretau, o po arrispetu de su sorgu…… ma chi naru ca unu nci at perdiu totu po nexi de su giogu, seu narendi ca est po curpa de su giogu chi unu nci at perdiu totu.
Po serrai custu argumentu, depeus torrai a cunseberai sa prepositzioni “A” po biri unu de is piessignos prus importantis de sa lingua sarda e, po si cumprendi, si feus agiudai ancora una borta de sa lingua latina:
MARIA AMAT PETRUM = Maria Stimat a Pedru = Maria ama Pietro.
In sa lingua latina, po mori de s’essida in “UM” de Pedru in cali si siat modu deu iscriu is tres fuedhus, naru sempiri “Maria ama Pietro”, po si cumprendi:
Maria amat Petrum = Maria ama (a) Pietro
Maria Petrum amat = Maria (a) Pietro ama
Amat Maria Petrum = ama Maria (a) Pietro
Amat Petrum Maria = ama (a) Pietro Maria
Petrum Maria Amat = (a) Pietro Maria Ama
Petrum Amat Maria = (a) Pietro ama Maria.
Eus potziu nai sa matessi cosa in ses diferentis maneras.
Ma chi deu sa matessi frasi dha naru in sa lingua italiana:
PIETRO AMA MARIA bolit nai ca Petru stimat a Maria, ma chi deu cambiu
MARIA AMA PIETRO, est Maria chi stimat Pedru e no Pedru a Maria. In sa lingua Italiana, intzandus, chi cambiaus sa positzioni de is fuedhus, cambiaus su sugetu e su complementu ogetu.
Sa Lingua Sarda, po chi no bengat mudau su complementu ogetu, candu custu apartenit a sa arratza de s’omini, dhi ponit a inanti sa prepositzioni “A”, in manera de otenni:
SU FRADI STIMAT A SA SORRI = il fratello ama (a) la sorella;
A SA SORRI ISTIMAT SU FRADI = (a) la sorella ama il fratello
Ma candu s’agataus a innantis de fuedhus chi no inditant s’arratza de s’omini, su Sardu tenit su matessi manixu de s’Italianu, po si cumprendi:
Ajaju pigat sa mocilla = Nonno prende lo zaino
Sa mocilla pigat (a) Ajaju = Lo zaino prende a nonno
Serraus narendi ca:
-
sa lingua Sarda ponit sa prepositzioni “A” a innantis de su complementu ogetu, candu su complementu ogetu est de s’arratza de s’omini;
-
cun su manixu de sa prepositzioni “A”, sa lingua sarda, inditat cun seguresa, cali est su complementu ogetu;
-
custa prepositzioni acumpangiat sempiri su complementu ogetu, de s’arratza de s’omini, in cali si siat positzioni custu s’agatit in sa frasi.