La rubrica Ajo a Fuedhai riparte anche con le nuove lezioni di grammatica proposte in lingua sardo-campidanese da Bruno Orrù, esperto conoscitore sinnaese della lingua e cultura della nostra terra.
Se sei un appassionato o un neofita della “limba” potrai studiare, esercitarti ed imparare semplicemente seguendo le nuove e vecchie lezioni proposte da Bruno.Ricordiamo che chiunque fosse interessato può accedere gratuitamente ai contenuti dell’intera rubrica “ Ajo’ a fuedhai” (racconti e lezioni di grammatica) cliccando qui.
Buona lettura e serena domenica a tutti.(Luca Olla)
SA “SINTASSI”
Prima de cumentzai a fuedhai de custa parti, depeus ponni in craru ca sa lingua Sarda no manixat algunus fuedhus chi seus avessus a imperai cun sa lingua italiana (Computer – ascensore – televisore – estintore ecc), po custu motivu, po si podi cumprendi a pari, eus a imperai is fuedhus de sa lingua italiana comenti de “neologismus” de sa lingua sarda, aici esu a otenni “su compiuter” – “s’ascensori” – “su televisori o sa televisioni” “s’estintori” e aici a innantis, sentz’e bandai a circai fuedhus de unu totu nous chi atru no sunt, a pareri miu, che unu strupiu chi no apicigat a perunu logu.
SU “PERIUDU”
Finas a immoi eus biu ca sa lingua Sarda, coment’e a totu is linguas chi sunt connotas, est formada de fuedhus, chi porint essi “verbus”, “articulus”, “numurus”, “congiuntzionis”, “sostantivus”. Ma cali si siada fuedhu, pigau solu, no bastat po fai cumprendi a un atra persona, su chi boleus nai. Po si pori cumprendi a pari, depeus imperai diferentis fuedhus unius in tra de issus. Ponendi a pari custus fuedhus, formaus una “frasi”. Po si cumprendi: chi deu naru SU CANI, no seu arrennesciu a fai cumprendi nudha a nemus, ma chi naru: SU CANI EST DROMIU, arrennesciu a fai cumprendi a is atrus su chi bolu esprimi.
Sa forma prus semplici de frasi est formada de unu sugetu, unu verbu e unu complementu: DEU ANDU A ISCOLA. Ma po podi esprimi su chi pentzaus teneus abbisongiu de imperai prus de una frasi e, custas diferentis frasis, dha sas acapiaus a pari imperendi is “congiuntzionis”:
NO DORMU CA NO TENGU SONNU = non dormo perchè non ho sonno
NO TENGU GANA E NO TRABALLU = non ho voglia e non lavoro
Candu nos poneus impari duas o prus frasis, eus formau unu “PERIUDU”
Formau su periudu podeus subitu biri ca is frasis chi dhu cumponint porint essi acapiadas in tra de issas in manera “cordinativa” o “subordinativa”. Sa primu manera est candu is frasis chi formant su periudu, sunt cumprias mancai no siant acapiadas a pari:
NO TENGU GANA E NO TRABALLU. Chi deu naru feti NO TENGU GANA oppuru naru feti NO TRABALLU apu nau duas frasis chi, mancai a solas faint cumprendi su chi fatzu.
Ma chi deu naru:
DEU NO TRABALLU POITA CA TUI NO M’AGGIUDAS A PINNIGAI, seus in sa segundu manera, ca poita sa segunda frasi POITA CA TUI NON M’AGGIUDAS e sa de tresi A PINNIGAI, a solas, no tenint unu sensu cumpriu e sa primu frasi, DEU NO TRABALLU, mi serbit co cumprendi is atras duas.
Cumprendiu custu, podeus nai ca su “periudu” porit essi de tres maneras:
-
“SEMPLICI”: candu est formau de una “prepositzioni” feti “DEU NO PAPU”;
“CUMPOSTU”: candu est formau de duas o prus “prepositzionis”, dogniuna de is calis tenit unu significau de sei: NO TENGU FAMINI e NO PAPU;
-
“CUMPLESSU”: candu est formau de duas o prus prepositzionis, una de is calis serbit po podi cumprendi is atras.
Su “PERIUDU” Semplici
Is prepositzionis “semplicis” dha sas podeus pratziri in trà duas partis, cussas chi cunfirmant calencuna cosa e cussas chi pregontant calencuna cosa:
DEU PAPU IMMOI = io mangio adesso;
ANDAUS A CRESIA = andiamo in chiesa;
in sa frasi chi cunfirmat su verbu porit essi imperau in acabu de frasi: A CRESIA ANDAUS, ma candu custa prepositzioni tenit cumintzu cun d-unu gerundiu o cun d-unu participiu, su verbu andat sempiri in acabu de frasi:
- ANDENDI A CRESIA SEUS = stiamo andando in chiesa
-
CUMINTZENDI A INTRAI SU BERANU EST: stà cominciando ad arrivare la primavera;
-
PREGENDIDHU SEU = (lett. Pregando lo sto) stà per: non ho intenzione di pregarlo;
-
TIMENDIDHU SEU = (lett. Temendo lo sto), stà per : non lo temo affatto.
Sa forma de pregontu, in sa normalidadi, tenit su matessi manixu de sa lingua italiana:
-
CANDU SI NDI ANDAUS? = quando ce ne andiamo?
-
COMENTI PODEUS FAI? = come possiamo fare?
Ma candu su pregontu est fatu in forma dereta (HAI FINITO?), su sardu manixat s’ausiliari AI o ESSI in acabbu de fuedhu:
-
FATU AS? = hai finito?
-
CUMPRENDIU AS? = Hai capito?
-
ANDAU SES? = Sei andato
-
SCIDU SES? = Sei sveglio?
(Custa manera de manixai sa frasi de cunfirma e su pregontu est cussa manera chi, massimamenti at fatu in manera chi is continentalis si brullessint de nosu con is frasis “Capito mi hai” – “andato sei” – “temendo lo sto” e aici a innantis. Ma custu modu de tradusi de su sardu a s’italianu, chi po meda tempus eus tentu, fit po mori ca, po nos, sa lingua italiana fit una lingua noa, imparada de nou, e intzandus, no conoscendi, su prus de is bortas, sa sintassi de sa lingua Italiana, eus tradusiu fuedhu po fuedhu de su sardu a s’italianu, poreghendi perou sa sintassi cosa nostra.)
Calencuna borta, candu su pregontu fatu in forma dereta, bolit una arrespusta, su Lugudoresu imperat sa prepositzioni “A” a cumintzu de frasi:
-
A L’ISCHES ITE M’AT NADU? = Lo sai cosa mi ha detto?”
su campidanesu, de parti sua, no manixat custa forma, ma ponit “ANNO’” in acabbu de frasi:
-
DHU SCIS ITA M’AT NAU, ANNO’? = lo sai cosa mi ha detto?