Vi proponiamo una nuova lezione di grammatica della lingua sardo-campidanese a cura di Bruno Orrù: “Sa subordinatzioni”
Ricordiamo che chiunque fosse interessato può accedere gratuitamente ai contenuti dell’intera rubrica “ Ajo’ a fuedhai” (racconti e lezioni di grammatica) cliccando qui.
Buona lettura e serena domenica a tutti.(Luca Olla)
In d-unu periudu, tali bortas, nci porit essi una frasi chi cumandat apitzus de un’atra, in sa sintassi de sa lingua italiana custa dipendentzia si tzerriat “SUBORDINAZIONE”. Sentza de abarrai a isprecai medas fuedhus po circai de ispiegai s’imperò de custu cucetu, andaus a biri calencunu esempiu chi si agiaudat a cumprendi su chi bolu ispiegai:
DEU FATZU DIAICI CA POITA MI PRAXIT DIAICI ;
CAMMINU A LESTRU POITA CA TENGU PRESSI;
SEU ALLUENDI SU FOGU POITA CA TENGU FRIUS.
Comenti podeus cumprendi, se segunda frasi dipendit de sa prima: Poita deu fatzu diaici? Fatzu diaici poita mi praxit diaici,. Custas duas frasis sunt sunt unias de una congiuntzioni de causa: CA POITA o POITA CA.
Custa calidadi de periudu, chi, comenti eus giai nau, in sa lingua Italiana si narat “SUBORDINATO”, dhu podeus agatai in diferentis formas e manera. Po dha sas cumprendi e, cunsederendi ca sa lingua sadra no manixat fuedhus po nomenai custas formas, sentza de andai a inventai fuedhus nous, imperaus is fuedhus de sa lingua italiana. Ecu su chi teneus:
SUBORDINATE TEMPORALI (sutumitias de tempus)
Sunt cussas frasis chi dipendint s’una de s’atra e chi ponint a cunfrontu dus faimentus in dus tempus:
- MENTRI TUI FUSTI FUEDHENDI, DEU FUI PAPENDI. In custu periudu, est ladinu ca is duas atzionis de is duas frasis si cumprint in su matessi tempus: “in su momentu in su cali tui fusti fuedhendi, deu fui papendi”.
- CANDU ISSA EST FURRIADA, SU FILLU FIT GIAI CROCAU. In custu periudu podeus osservai ca is duas atzionis sunt cumprias in tempus diferentis e ca sa prima atzioni benit pustis de sa segunda:su filli s’est crocau prima chi issa furriessit.
- EST ISTETIU PAGAU PRIMA DE ACABBAI SU TRABALLU. In custu periudu podeus osservai ca is duas atzionis sunt cumprias in tempus diferentis e ca sa segunda atzioni benit pustis de sa prima:prima de acabbai su traballu at pigau su dinai.
- PUSTIS TEMPUS CHI FIT COIADA AT TENTU UNU FILLU. In custu periudu podeus osservai ca is duas atzionis sunt cumprias in tempus diferentis meda e ca sa segunda atzioni benit pustis meda tempus de sa prima:at tentu unu fillu pustis meda tempus chi fit coiada.
- BASCIU CHI NO TORRAS NO SERRU S’ENNA. In custu periudu podeus osservai ca is duas atzionis sunt cumprias in tempus diferentis e ca, sa segunda atzioni no porit cumentzai basciu chi no acabat sa prima:deu serru s’enna feti candu tui furrias.
SUBORDINATE COMPARATIVE (chi faint unu cunfrontu)
Sunt in cussus periudus in is calis is frasis sunt unias a pari de congiuntzionis cali comenti, comenti a, che a, casi chi:
- ARRIBAINDI COMENTI PODEIS;
- ISSU TZERRIAT COMENTI A UNU PIPIU;
- ISSU FIT PAPENDI CASI CHI NO ESSI MAI BIU COS’E PAPAI;
- FUI ATIDHENDI CHE A UN’AREMIGU.
SUBORDINATE CAUSALI (sutumitias PO UNA CAUSA O PO UNA ARREXONI)
Sunt cussus periudus in is calis is frasis sunt unias de congiuntzionis causalis comenti a : ca, poita ca, giai chi, sigumenti chi :
- PAPANT DE PRUS CA SUNT GUTURROSUS;
- SI DEPEUS ISPROBIGAI CA POITA EST TRIGADIU MEDA;
- GIAI CHI TUI NO SES ARRIBAU A S’ORA GIUSTA, DEU MI NDI SEU ANDAU;
- SIGUMENTI CHI TUI FUSTI DORMIU, DEU NO APU FATU STRAGATZU.
Sa lingua sarda, in custus periudus, invecis de imperai is congiuntzionis causalis, porit manixai su participiu o su gerundiu de su verbu. In custa manera, is frasis apenas bias, porint essiri formuladas in sa manera chi sighit:
- ESSENDI GUTURROSUS, PAPANT DE PRUS;
- ESSENDI TRIGADIU MEDA, SI DEPEUS ISPROBIGAI;
- NO ESSENDI TUI ARRIBAU A S’ORA GIUSTA. MI NDI SEU ANDAU;
- ESSENDI TUI DORMIU, NO APU FATU STRAGATZU.
O ancora:
- TIMENDI SU DOTORI M’EST PASSAU SU DOLORI;
- BIENDUDI’ ARRIBENDI APU APPRONTAU SA MESA;
SUBORDINATE FINALI (sutumitias PO ARRIBAI A UNU FINI)
Sunt cussus periudus aundi is frasis sunt acapiadas de is congiuntzionis “po chi, poita ca, chi”, comenti in is frasis chi sighint:
- TI MANDU A ISCOLA PO CHI TI PONGAS A ISTUDIAI;
- APU TZERRIAU POITA CA MI DEPIA FAI INTENDI DE TOTUS;
- CHI ESSI AGATAU UNU SCROXOXU TI COIAMU;
- MAMMAI M’AT NAU CHI MI PODIAT LASSAI UNA BOET’E SALI.
SUBORDINATE ECCETTUATIVE (Candu sa frasi sutumitia narat una cosa chi aiat a proibiri su faimentu de sa frasi principali)
Sunt cussus periudus chi imperant: “chentza de, francu, sceti (ca)” coment’e in:
- CHENTZA DE ISCIRI IS COSAS DEU MI CITU;
- FRANCU BENGAT LUEGUS, DEU MI NDI ANDU;
- SCETI ASCURTENDI BENI POTZU CUMPRENDI.