Ajo’ a Fuedhai. Su contu de sa s’atidadora.

 

“S’atitadora”, in altre parti “prefica”, è una delle figure femminili che sono realmente appartenute anche alla storia sarda. 

Ringraziamo Bruno Orrù per averci inviato un altro dei pezzi della sua corposa collezione raccolta nel tempo.

Ricordiamo che gli interessati possono accedere gratuitamente ai contenuti dell’intera rubrica “Ajo’ a fuedhai” (racconti e lezioni di grammatica) cliccando qui. 
Buona lettura e serena domenica a tutti.

(Luca Olla)

S’atitadora fit cussa femina chi, po arti, andàt a prangi is mortus. Su manixu de s’atitidu fatu de is feminas chi no furint parti de sa famiglia de su mortu, arti connota giai de is Etruscus, Grecus e Romanus, est abarrada bia in algunas regionis de s’Europa e, in Italia, s’agatat ancora in Sardignia, in sa Lucania e in sa Calabria. S’atitadora porit essi parti de sa famiglia, ma, su prus de is bortas, fit una femina chi fiat custu traballu po arti, chi conoscit tantis atitidus e chi arrenescit a fai de s’atitidu un’arti, comenti arti fait unu cantadori o unu sonadori. S’attitadora, chi in sa lingua Italiana si tzerriat “prefica” , in Calabria benit tzerriada “reputatrice” e in Corsica “Voceratrice”(*).

Is atitus o atitidus, atru no sunt che su cantu de su dolori chi si provat po su mortu e su bàntidu de sa figura de su motu etotu. In sa terra nostra, s’atitadora no pigat mai paga, calencunu arregalu eia, ma paga mai. Issa fit pagada de su cunsidèru e de su rispetu chi sa genti dhi portàt.

Is atitidus de is atitadoras, su prus de is bortas sun poesias improvvisadas de grandu valori chi sunt stetius cunseberaus po fine de Gratzia Deledda, de Srebestianu Satta e atrus, chi ant cumprendiu su valori e s’importantzia de su manixu de s’atitidu.

Gabrieli Cherenti, in s’opera cosa sua “Vecchie Usanze”, arregordat custu atitidu fatu de sa mamma de unu motu:

Fizu, s’ultimu adiu! / No t’apo pius biu / E invanu a tue dogniunu giama. / Ca fusti fitzu onu / Custu est s’urtimu donu, / S’urtimu basu chi a tie dat mamma, / Ai! Basu de dolore / Ai! Crudele morte! / Ite terrore / A su mancu Segnore / Apat custu favore: / Siat in logu onu collocadu, / e totu su patimentu / l’apat como in cuntentu.

Candu fit po cumentzai s’atitidu, s’atitadora, imbodhicada in d- unu scialli niedhu chi cuberiat su bistiri niedhu etotu, andàt sei sei concas a su letu a nca fit su mortu, si firmàt de isbotu e, artziendi una manu a celu, itzerriàt s’atitidu cosa sua chi poriat essiri custu (custu est s’attitidu de una sorri de su mortu): Mancau est su tziganti, / bolau foras de niu / su forti valenteri / de sa capitanìa / Fradi miu fradi miu!

In su matessi tempus, is feminas fiant s’ingiriu, setzias in terra, a giru de su letu de morti, cun is cambas ingruxadas e acumpangendi s’atitidu cun su batidu de is manus in is genugus. I mascus, invecis, furint a un’atra parti, in coxina…. e s’atitadora sighiat: Ita t’apu a donai / prima de t’avviai / innui as a essi a riposu? / Ai fradi miu stimau……..

cun su muncadori niedhu cracau in fronti, s’atitadora sighit a cantai su lamentu cosa sua, andendi pari po paris cun su tzachidu de is manus in is genugus, cun fuedhus fortis, a bortas de fenga… tali borta de brulla. Cun su cantu cosa sua fait torrai a bivi momentus de sa vida de su mortu chi pariant sparessius….. scarexus, po nde dhus torrai a bogai cun dolori e contritzioni (**).

Tengu memoria de candu, a pitichedhu, fit su mesi de ladamini de su 1958, de fronti a sa domu aundi bivemu deu, fit mortu un’omini, Tziu Pascuali, dh’iant bociu cun d-una scupeta, e sa mulleri, Tzia Pepina Amadu, aiat fatu unu de is atitidus prus bellus chi potza arregordai, faiat aici: Nant chi su soli siat bessiu / chi su xelu totu siat luxenti / chi is pillonis totus siant cantendi / alligrus, incraraus in dognia niu! – Nant chi in su satu is arrius siant prenus / e chi su lori siat cresciu abbundanti / e su piscau siat mannu altretanti / chi is piciochedhus gioghint sentz’e freunus! – Nant… ma custu de siguru no est po mei / giai chi tui fusti soli acua e allirghia, / tui fusti cantu po sa vida mia, / Ai miserina…. disgratziada Lei.

Nc’est, infinis, de nai ca, in s’antigoriu, is atitidus sighiant finas a lompi a campusantu o a su logu aundi su mortu beniat interrau (poriat essi po fine in d – una cresia), ma giai de seculus prima de oi aiant cumintzau a proibiri de si pinnigai po is atitidus, pentzendi chi, sa cosa, poriat essi perigulosa po “s’ordini pubblicu”, poita in custa parti urtima, is atitidus, cun tzerrius e frastimus, infogant sa genti contras a is nemigus de su mortu. Custu fatu dhu agataus in is Istatutus de sa tzitadi de Thatari de su 1294, aundi si ligit: “Ordinaus chi peruna femina de Thatari, ni foras a sa Cresia de Santa Maria de is Paras Minoris, avatu de perunu motu, ni de sa cresia a campusantu, ni me in sa cresia aundi benit interrau su mortu, si depat pinnigai, E si calencunu at a fai in manera diferenti, at a pagai a su Comunu binti sodhus. De su cali bandu, o pena, sa metadi siat de su Comunu e s’atra de su chi acusat, su cali nomini siat tentu segretu”.

Su fatu chi siant feti is feminas a no si pori pinnigai, bolit nai ca s’arti de s’atitadora, fit arti, massimamenti, de is feminas

(*) Enciclopedia Larousse

(**) Ugo Dessy – Su Tempus Chi Passat

Prefica

Un pensiero su “Ajo’ a Fuedhai. Su contu de sa s’atidadora.

Rispondi

Inserisci i tuoi dati qui sotto o clicca su un'icona per effettuare l'accesso:

Logo di WordPress.com

Stai commentando usando il tuo account WordPress.com. Chiudi sessione /  Modifica )

Foto di Facebook

Stai commentando usando il tuo account Facebook. Chiudi sessione /  Modifica )

Connessione a %s...