Questa domenica vi propongo uno spaccato di storia che appartiene alla nostra cultura e che molti di noi hanno ancora oggi tutta dentro: Su Satu e Su nomini.
Ricordiamo che gli interessati possono accedere gratuitamente ai contenuti dell’intera rubrica “Ajo’ a fuedhai” (racconti e lezioni di grammatica) cliccando qui.
Buona lettura e serena domenica a tutti.
Custa borta bolemu proponi a bos totus, de cumentzai a fuedhai de un’argumentu chi a mei praxit meda e chi, de seguru, at a portai a oberri prus de una abetia. Su chi deu si bolu proproni est cussu de torrai a biri, po dhu pori cumprendi, su chi est istetiu su traballu in is tempus passaus e cantu fit grai a sustenni sa vida. Su chi seu andeni a iscriri, est frutu de seriu traballu de ricerca, medas ant a tenni cosa re arribati, po fuedhus o maneras de fai, e no tengu duda chi in algunus logus si potzant imeprai nominis diferentis, in custus casus, si pregontu de si poni in cuntatu cun mei e de mi fai sciri su chi bosus manixais. Est ladinu ca seu innoi po podi donai ispiegatzionis a chini ndi bolit pregontai. Po podi affrontai custu argumentu, cumintzaus de sa basi de totu su traballu
SU SATU
Cun su fuedhu SATU o SARTU beniant inditadas (ma ballit ancora) totu cussas terras e logus chi no sunt bidha o tzitadi. Dognia bidha tenit su satu cosa sua e totu su satu de una bidha benit tzerriau LACANA. In custa manera dus satus de duas bidhas diferentis (po si cumprendi, su satu de Sìnnia e su satu de Sètimu) sunt làcanantis o làcanas a pari. In custa manera, dognia bidha tenit su satu cosa sua: satu de Mara, satu de Barrali, satu de Crabonaxa e aici po dognia bidha. In dognia satu, cussas terras acanta s’una de s’atra e chi sunt aradas a trigu, ena, orxu……, benint tzerriadas “argiòlas o axròlas” e is terras arricas de acqua aradas a ortalitzias benint tzerriadas “ortus”, nci sunt pustis is terras a materi e cussas a bingias.
Acanta de dognia bidha, beniant lassadas terras a coturi chi serbiant po pasci su bestiamini imperau in su traballu (cuadhus, bois, burricus), custas terras beniant tzerriadas padru o pardu o, ancora, padr’e sidhu. Dognia bidha teniat su padru cosa sua e, ancora in dì de oi, intendeus inditai algunus logus comenti de “padr’e Mara”, “padr’e Sètimu”. Su padru de Sinnia (si trzerriat aici ancora in di de oi) fit prima de Arri’e Mela, a manu manca de sa ia po andai a Santu Atzolu.
Is satus, candu beniant araus a trigu o a loris cumùnus e a loris minùdus, beniant tzerriaus “a bidatzòni”. Is matessis terras, candu beniant lassadas a pasiu, sentza de arai, beniant tzerriadas “a poborìbi”. In sa normalidadi, in dognia satu, is terras chi dogni annu beniant imperadas a bidatzòni, furint giai su matessi tanti de is terras lassadas a poborìbi. Is atras terras beniant postas a meteris (mindulas, olias, pressius….), a bingias o a coturi po dhoi pasci su bestiamini .
Su Nomini
Dognia proprietariu, meri, tzeracu o giorronaderi, depiat connosci beni su satu e lompi a calisisiat terra, cungiau o materi, sentza de depi isballiai. Po custu motivu, calisisiat parti de su satu de una bidha, depiat tenni su nomini cosa sua e, po donai su nomini a unu logu e po fai manera chi su nomini no fessit cunfundiu cun atrus, si donàt su nomini partendi de unu piessigniu presenti: monti… arriu …. cucuru…. bacu …. bruncu …. arcu…. mitza …. guturu e aici a innantis. A custus piessignus s’acostàt poi un’atru nomini po inditai cun siguresa su logu: Mont’e Cresia …….. Arriu ‘e Mela ……. Cucuru Nuraxi …… Bacu Nerboni ….. Arri’e Sici ….. Mitz’e Fonai ….. Gutur’e Arriu. Nci sunti po fin’e nominis acapiaus a su traballu de s’omini (su Forr’e Sa Teula) o acapiaus a su chi crexit beni in cussu logu (Su Leunaxu, Mutauci, S’Eca de S’Ilixi), o, ancora, a fatus sutzedius (Su Cuadhu Motu, Sa Gruxi Is Ollastus). Una borta chi si conosciant i nominis e su logu inditau, tocàt a connosci is istradas po dhoi lompi.
Finas a sa metadi de su seculu passau, is istradonis (aici beniant tzerriadas is istradas cun s’asfaltu) furint pagus meda e, po andai a pati atra de su satu, nci furint feti bias Sadras (cun custu nomini si inditànt istradas chi su prus de is bortas furint mali tentas) e moris, custus, su prus de is bortas, faiant a dhoi passai feti a pei e cun su bestiamini a tira, aici, po arai, tocàt a portai is ainas e i sementzas a codhu. Candu, massimamenti in tempus de arregota, di depiat passai cun is carrus e sa bia sadra o su mori no abastàt, si passada in is terras a istruncadura (chi cun meda probabilidadi boliat nai ca istruncanta su lori o sa spina) e, tali bortas, candu algunas terras furint a coturi, si fiant moris chi beniant tzerriaus arrastus o camineras, chi su meri de sa terra podiat sculai a prexeri cosa sua in tempu de aringiu. In medas logus de sa Sardignia, nci fit sa costumantzia chi dognia babbu de famiglia fetzessit is Cumandadas o, berus siat, ponessit duas o tres giorronadas a s’annu po arrangiai istradas o po atras operas chi serbiant po totus.
Una borta istabiliu aundi fit posta sa terra, su cungiau, sa bingia…. e cumprendiu sa ia chi tocàt a pigai po dhoi lompi, su messaju o su giorronaderi, no teniat peruna duda a ddh’agatai. Pustis,is terras, pigànt atrus nominis puru a segunda de su logu de a nca s’agatànt e a segunda de sa calidadi de sa terra. Una terra poriat essi posta: in Costera, in sa conca, in d- unu cucuru, in sa costa (diferenti de costera po mannaria), in pranu, o poriat essi nerboni, poriat essi unu mraxini, una cèa, unu fundali, unu pabòi, ancora poriat essi una forada o unu bacu, unu guturu, un’isca o unu tzurru. Tali bortas, custus piessignius de is terras, beniant imperaus po donai su nomini a localidadis coment’e Isca Forraini, Pran’e Sili, Bacu Nerboni, Gutur’e arriu, S’utur’e s’egua, Cucuru Arritzoni, e aici ainnantis.
Sa terra beniat inditada puru po comenti fit posta in conformi a su soli de su mengianu, poriat essi Facia soli o Palas a soli, poriat essi Soliana o Frida. Beniat inditada po fin’e po comenti fit posta, ca poita poriat essi un d- una Sedha, poriat essi in d-unu Bruncu o in d-unu Serragu, in d-una Serra o in d-unu Arcu.