Ajo’ a Fuedhai. Terras beni imperadas: “ls Loris”

Le tradizioni legate al lavoro della terra sono tra le più antiche, rispettate e venerate dalla gente più affezionata al territorio.

Riscoprirle tra queste righe scritte in lingua sardo-campidanese da Bruno Orrù stimola la curiosità di chi pur non vivendole le applica ogni giorno

Ricordiamo che gli interessati possono accedere gratuitamente ai contenuti dell’intera rubrica “Ajo’ a fuedhai” (racconti e lezioni di grammatica) cliccando qui. 

Buona lettura e serena domenica a tutti.

(Luca Olla)

Is Loris

Su traballu de s’omini in su satu, s’arti de su messaju, fit massimamenti impostau a traballai terras chi poriant essi postas a: Materi, olias, mindulas, matas po frutu…., Bingias, de calidadis de axina diferentis, ortus, terras cun acua, Loris, trigu, orxu, ena…. Nci furint ancora terras chi no abbisongianta de traballu, comenti is pasturas, chi furint totu cussus logus aundi poriat pasci su bestiamini e is coturis, chi furint cussas terras lassadas a pastura po pagu tempus.

Su chi nosus immoi andaus a biri sunt is Loris. Est tzerriau lori (Laore) totu cussu chi benit semenau, chi crexit e chi benit arregotu in cantidadi e po provvista. Teneus aici ca narendi su nomini “Loris” no podeus mai cunfundi cun materis, bingias, ortalitzias o cun cali si siat atra cosa chi si porit semenai (canciofa, linu, barbabietula, meloni, srindia, tomatas ……). I loris furint dividius in duas calidadis, i loris a seminadùra, chi furint totus cussus loris chi si ghetànt a spatinadura (trigu, orxu, trifogliu) e loris a ghetadùra, chi furint totu cussus loris chi si ghetànt in su srucu (fai, cixiri….). Totu i loris a seminadura beniant arregortus a Messadùra, o, berus siat, beniant messaus a fraci e pustis treulaus, e i loris a ghetadùra beniant arregortus a tiradùra, o, berus siat, ndi beniat bogau totu su fundu de fund’e arrexini.

Ancora, i loris furint dividius in Trigus e Loris Comunus, custus urtimus furint dividius in Loris de Brovènda e Loris de Birànda o de Còi. I loris de bovènda furint cussus loris chi serbiant po su bestiamini, comenti sa ena e sa fai. I Loris de birànda o de còi, furint cussus loris chi serbiànt massimamenti po is cristianus, comenti su cixiri, su prisuci, sa fai, sa gentilla. In medas partis de sa Sardignia, su fasolu fit tentu po essi ortalitzia e no lori. Medas bortas, su lori semenau po su bestiamini, beniat messau friscu, in beranu, po donai cosa frisca a su bestiamini. Su lori aici segau beniat tzerriau Forràini.

Po ndi bessiri drebessi, podeus nai ca unu fùndu de cali si siat lori è fatu de: s’arrexini, chi est sa parti asuta de terra, su cambu, chi sustenit totu su fundu, is cambixedhus, candu dhoi sunt, chi sunt prus finixedhus, is follas,chi nci sunt sempiri, pustis, a segundu de su tempus, teneus, po prima sa Ghia Ogu, pustis su frori e po urtimu su frutu.

Po su trigu podeus nai ca su cambu pigat su nomini de canna, custa porit essi prèna o tuvùda, totu is cannas, pinnigadas a pari, pigant su nomini de fènu. In sa canna, de tretu in tretu, agataus in nùus. Sa parti arta de sa canna benit tzerriada tzugu, su cali aguantat sa conca cabitza o spiga. Sa conca est cumposta de naus o granus, dognia nau est crubetu de sa camisedha chi acabat cun d-una punta longa tzerriada arista.

Aintru de su nau dhoi est sa parti de sa cali nascit su fundu nou, e custa parti si tzerriat Tzaurru o anima, po custu, candu su fundu est cumintzendi a nasci si narat ca est Intzeurrendi.

Is trigus chi massimamenti sunt connotus e traballaus in Sardignia sunt:

  • suDàunu, cun cabitza curtza e arrubiasta, canna prena e de resa bona meda;
  • suCixiredhu, cun arista niedha e canna prena, de resa bona;
  • subiàncuciu o trigu biàncu, cabitza longa cun arista grogangia, canna tuvuda e nau craru. Tzerriau puru coa de xèra po mori de su colori de s’arista;
  • suPitz’e caloru, cun cabitza arrubiasta e longa;
  • suCapèlli, cun canna tuvuda e arista niedha;
  • suMurru Basciu, cabitza crutza, arista niedha e canna prena;

Nci sunt ancora:

  • SuBalìlla, cun arista arrubiasta ma pagu imperau;
  • suBianconàu, assimbillat a su Capelli, ma est de pagu profetu. Nau biancatzu;
  • SuMoru Niedhu, cun arista niedha e canna tuvuda. Imperau pagu meda;
  • SuCuadhariu, cabitza longa e pilùda, arista niedhutza e canna tuvuda. Imperau pagu meda.
  • Comenti eus giai biu, su coromedhu de su semini, de aundi at a nasci su fundu de su trigu, benit tzerriauIntzeùrru o Intzeùrra, e ca, candu su fundu est cumintzendi a cresci si narat ca est Intzeùrrendi. Candu sa matiscedha stampat sa terra po essiri, si narat ca at Punciau, pustis pratzis sa folla e crexit a cambu formendi unu fundu, a unu o prus pillonis, de custu benit ca su fundu est pillonendi. Candu est acanta de bessiri sa spiga, si narat ca su fundu est prossimu, e candu sa spiga essit a craru, si narat ca su trigu est iscabidhau, Pustis sa spiga diventat in Frori, pustis passat a Mesu Nau, chi bolit nai ca portata ancora sa conca modhi, pustis ancora su trigu passat in triùnfu o  Pustis ancora, candu est sicau su trigu benit messau.

Su tempus porit portai dannus a su trigu:

  • si narat ca su trigu estcobòmau o alletiàu, candu su bentu e s’acua faint in manera chi su trigu si pinnighit e, in custa manera, su chi abarrat apitzus, arribat a trinfu, su chi est cuau asuta de s’atru trigu, si pudescit
  • Subent’e soli, porit truncai sa spiga e aici su fundu si tzerriat a conca morta;
  • Su soli forti foras de tempus no fait coi su trigu e si narat ca su trigu estspalau o ca no inginiat.

Is maladias chi massimamenti si timint sunt:

Su Pintu o su Bremi, de su cali no si conoscit su nomini italianu, ma est unu arrebiu chi truncat sa matixedha e dha fait sicai.

  • SuGrugulloni chi si papat su trigu giai incungiau e, po dhu binci, o si lassat po unu pagu de tempus su trigu a su soli o si ponit scruidha in su munton’e su trigu.
  • SaTingia errubia,bessit prima chi su trigu siat sciutu, massimamenti pustis chi proit, nci papat is follas e fai morri su fundu.
  • S’arruinachi, comenti sa tingia, sicat is follas e fait morri su fundu
  • Sumortu Niedhu, sa spiga s’ammufit e diventat niedha.

Sa basca meda e fin’e beranu porit produsi:

  • s’alluadurade su trigu, o, berus siat, su trigu imbrolliau de sa basca, si sicat prima de s’ora;
  • Sadent’e cani, candu sa spiga fait feti duas ghias de trigu;
  • Sabrenti bianca, su trigu abarrat biancatzu e de mala calidadi.

fave1 (1) - Copia

Rispondi

Inserisci i tuoi dati qui sotto o clicca su un'icona per effettuare l'accesso:

Logo di WordPress.com

Stai commentando usando il tuo account WordPress.com. Chiudi sessione /  Modifica )

Foto di Facebook

Stai commentando usando il tuo account Facebook. Chiudi sessione /  Modifica )

Connessione a %s...