Ajo’ a Fuedhai. Terras beni imperadas: “ls Loris” – Seconda parte.

Questa domenica vi propongo la seconda parte dell’argomento “Terra e tradizioni”.

La scorsa settimana è stato protagonista il grano, mentre l’approfondimento odierno in lingua, proposto da Bruno Orrù, illustrerà quei prodotti che un tempo erano onnipresenti nelle tavole dei nostri avi: i legumi.

Ricordiamo che gli interessati possono accedere gratuitamente ai contenuti dell’intera rubrica “Ajo’ a fuedhai” (racconti e lezioni di grammatica) cliccando qui. 

Buona lettura e serena domenica a tutti.

(Luca Olla)

S’Orxu

In dì de oi, s’Orxu, est pagu coltivau, perou si narat ca antigamenti beniat arau in mesura pru manna e ca, massimamenti de parti de is poburus, ndi beniat imperau sia po fai su pani e siat po fai su caffei de orxu. De custa calidadi de lori, beniant manixadas custas calidadis:

  1. Orxu sadruorxu eru, chi portat sa spiga tundatza e brentuda e cun assumancu cuatru neras de naus (ma lopit puru a ses neras), benit imperau po su bestiamini e, in mancantzia de trigu, po fai su pani.
  1. Trig’orxuOrxu Siliesu o Orxu de Caffei, sa spiga assimbillat a i cussa de su trigu e is naus sun tundus, beniat imperau po su besiamini e po fai su Caffei de Orxu.
  1. Orxu de birra, spiga marria e cun duas neras de naus. Poburu de fruttu, ma bonu meda po essi imperau coment’e forraini impari a sa èna e atras erbas.

S’orxu si imperàt e s’impèrat, massimamenti po su papai de is procus, ca poita papendi orxu ingrassant e ponint a ladru, necessariu po fai s’oll’e procu. De su fenu de s’orxu si preniant is mantallafus.

S’èna

S’ena, in totu sa parti bascia de sa Sardignia, si impèrat e s’imperàt massimamenti o giai feti coment’e forraini. Custu ca poita s’èna est sugeta meda a s’alluadura e, po custu motivu, cunbenit a nde dha messai candu ancora est frisca coment’e forraini po su bestiamini. Chini possidiat cuadhus, arada èna, massimamenti in terras pagu bonas e friscas, po otenni brovènda po is cuadhus. Su fenu de s’èna puru beniat imperau po preni mantallafus. Su frori de s’ena benit tzerriau frongia.

Is Loris Comùnus

Cun su nomini de Loris Comùnus eo Loris Minùdus, beniant tzerriaus totu cussus alleguminis chi beniant imperaus siat po su papai de su bestiamini, siat po su papai de s’omini, siat chi fessint friscus o chi fessint siccaus. Is loris imperaus po su papai de su bestiamini beniant tzerriaus Loris de Brovènda, cussus imperaus po su papai de is cristianus, beniant tzerriaus Loris de birànda o Loris de cotura. Tutu custus lorissunt formaus de:

  • Is arrexìniso sa cotzina, chi sunt sa parti de su fundu chi sait asut’e terra;
  • Sa canna,cambu cambedha, chi est sa parti foras de terra chi sustenit su fundu;
  • sa coma, chi est formada de follas e frutu.

In su tempus su fundu bogat is froris, de is calis, pustis de su seberamèntu (candu nd’arruit su frori), nascit su porru, chi crescendi si mudat in tega, chi prima prima est frisca, pustis indolia e, in urtimu sicada. Candu sa tega ndi benit arregorta frisca po si papai su papu, no fait a dha lassai po tempus meda ca poita s’allacànada e tocat a nci dha fulliai. Sa tega est formada de su scoxu e de su papu. Su papu, de parti sua, est formau de sa scrocia, tirada sa cali si bit su semini pratziu in duas partis chi sunt unias in su nasedhu.

Custus loris, pustis chi pùnciant (stampant sa terra), po mori de su intzeurramèntu, crescint in madri, chi sunt is primus cambiscedhus chi coidant a nd’arrui. Arruta sa madri, crescint is cadranchedhas chi si mudant inpillonàtzus. In custus, acanta de s’atacu de sa folla, in su coromèdhu, crescit sa ghia e pustis su frori.

De custus loris, su prus manixau est sa  o fai. Custas benint imperadas, impari cun sa palla, po su papai de is bois, cuadhus, burricus e procus, opuru mollias, benint imperadas po pudhas e caboniscus. Benit imperada meda in su papai de s’omini puru, frisca o sicada chi siat.

Isa calidadis prus connotas e imperadas sunt:

  1. sa fai sadra, longa pagu prus de mesu pramu e cuntenit tres, quatru o cincu papus mannus;
  1. sa fai furistera o faixedha de Sicilia, chi portat is papus prus piticus ma prus fortis;
  1. sa fai de seti papus, tzerriada aici poita sa tega cuntenit assumancu seti papus.

Su fundu de sa fai est meda dilicai po su gelu e po sa cilixìa, e, in mancantzia de acua sa fai abùtidi o aùtidi.

Is maladias prus comunas de sa fai sunt:

  • Su tobacu,chi fait autiri is papus, is calis diventant niedhus, massimamenti candu fait nebida e avatu soli;
  • Sa tingia niedha,chi carriat su coromedhu e su porriscedhu, fendidus sicai.

Mentras, po sa fai sicada, su peus nemigu est su pedru fai.

Pustis de sa fai, su lori prus manixau est su cixiri, chi benit imperau, massimamenti, po su papai de s’omini, de su cali coltivaus duas calidadis: su cixiri sadru, sa bonesa de su cali dipentit de su terrenu in su cali est istetiu prantau e su cixiri barracòcu, chi est furisteru ma prus mannu e prus modhi de su sadru.

Sa gentìlla puru est imperada po su papai de s’omini e, a diferentzia de sa fai, si papat feti candu est sicada, coment’e su cixiri.

Friscu, a diferentzia, si papat, cru o cottu, su prisuci (su nomini benit de Pisu Druci = prisuci). De custa calidadi de lori, tenemus a manixu tre calidadis:

  • su prisuci sadru,a tega imbrentada, crara e arraspionosa, chi cuntenit finas a otu papus
  • su prisuci bidri, ca poita abarrat birdi de sicau puru;
  • su prisuci mannu, cun sa tega longa e assumancu dexi papus.

Antigamenti in Sardignia si costumàt a manixai su linu puru, ma, in dì de oi, custa coltivatzioni est casi de unu totu sparessia.

Avena

Rispondi

Inserisci i tuoi dati qui sotto o clicca su un'icona per effettuare l'accesso:

Logo di WordPress.com

Stai commentando usando il tuo account WordPress.com. Chiudi sessione /  Modifica )

Foto di Facebook

Stai commentando usando il tuo account Facebook. Chiudi sessione /  Modifica )

Connessione a %s...