Dopo la semina e la raccolta, oggi con Bruno Orrù approfondiremo minuziosamente il mezzo di trasporto per antonomasia più usato dai nostri avi per trasportare i frutti della terra e gli attrezzi del mestiere, naturalmente tenendo rigorosamente fede al target della nostra rubrica Ajo a fuedhai: la lingua sardo-campidanese.
Ricordiamo che gli interessati possono accedere gratuitamente ai contenuti dell’intera rubrica “Ajo’ a fuedhai” (racconti e lezioni di grammatica) cliccando qui.
Buona lettura e serena domenica a tutti.
Su carr’a bois, assumancu po finas a sa metadi de su seculu passau, est istetiu su mezzu prus imperau po is traballus de su satu e po portai carrigus e ainas. Su possidi assumancu unu jù de bois e unu carru fiat diferentzia meda in su traballu de su satu e in su chi podiat guadangiai s’omini, poita chini possidiat custus benis, fit sempiri unu tanti prus in artu de is itzracus e giorronaderis. In custa manera, chini possidiat unu jù, (o prus de unu), unu carru e is ainas po traballai sa terra, mancai no fessit proprietariu de terras, fit siguru ca su traballu e su guadangiu, no podiat ammancai in sa famiglia cosa sua.
Su carr’a bois, in Sardignia est sempiri istetiu a duas arrodas e sempiri tirau de dus bois. Antigamenti is arrodas furint prenas, pustis, cun s’andai de su tempus, s’arroda prena est istetia cambiada cun s’arroda a ragius. Su carru est fatu de duas partis, sa parti chi est inditada po su carrigu, chi si porit ammanniai o impiticai e sa parti imperada po su movimentu chi no si porit cambiai.
Sa parti prus importanti de su carru, est fata de unu solu truncu, massimamenti de ilixi, benit itzerriada Scala o Scal’e Carru, est longa a giru de cincu metrus (chi est sa longaria de su carru). Sa parti de ainanti de sa scala, aundi si atacant is bois, tzerriada Pitzu de iscala, porit portai dus istampus, tzerriaus arriadroxus,chi serbint po atacai su Jali o Giuali, in atrus logus (comenti in Sinnia)in su pitzu de iscala dhoi est un’arrogh’e ferru, tzerriau braba, aunti si fissat s’aioni de su Jali. A giru de metr’e mesu du su pitzu, sa scala si oberit in duas partis chi si largant sempri de prus comenti si stesiant de su pitzu. Custas duas partis benint asseguradas s’una cun s’atra de arrogus de linna (tali bortas de ferru) itzerriaus cadrighedhas.
Immoi bieus, parti po parti, comenti fit fatu su carr’a bois e comenti beniat approntau po su traballu:
- Su Jualio Jali o giuali, a su cali benit giuntu su jù, est de linna e si ndi agatat una calidadi manna, longu unu metru e corantacincu, cun otu gravìllas o fustis o ossièdhus, chi beniat imperau po su carru, e una calidadi prus pitica, longa unu metru e binticincu, cun cuatru gravìllas, chi beniat imperau po arai. Su Jali est fatu de duas cambèdhas e de su ponti. Is cambèdhas, chi sunt una pe pati de su ponti, sunt traballadas a fini , in manera chi setzant in s’otzibi de su boi sentza de dhu liagai, tali bortas, po arrispetai sa bestia,trà s’otzibi e sa cambèdha, beniat postu unu coscinetu. Su ponti, tzerriau puru punt’e jali,portat dus istampus po fai passai s’ajoni de basciu conc’a pitzus. S’ajòni poriat essi de pedhi crua (pedhi sicada a su soli cun sali), opuru de ferru. S’ajòni serbit po fissai su jali a su pitzu de sa scala. Chi s’ajòni fit fatu de pedhi crua, candu su pitz’e scala fit aintru de s’ajòni, in d-unu stampu, tzerriau stampu de sa carìcia,si nci fichiat sa carìcia po firmai s’aioni ea su pitz’e iscala e fai in manera chi no ndi bessesit. Tali bortas si poriat imperai una tauledha, tzerriada cadriga, invecis de sa carìcia. Po no si spaciai sa cadriga, trà sa cadriga e s’ajoni, si poniat un’arrogu de pedhi crua tzerriau braxeri.Candu s’ajoni fit de ferru, in sa parti de asuta de su pitz’e iscala, beniat posta una placa de ferru, tzerriada braba o brabèta, aundi arrexiat s’ajoni, una borta arrexu s’ajoni in sa braba, beniant istrintus i dadus de s’ajoni e su giogu fit fatu.
- In is famiglias de messaius o in cussas de carradoris, is pipius, giai de pitichedhus, cumentzanta a imparai s’ati de sa giungidura, o, berus siat, a giungi(acapiai) su jù a su carru. Is dus bois, su boi de dereta o de odriàngus e su boi de manca, bius de car’e palas, comenti intendiant su carradori nendi acosta a carru, s’acostànt a su carru, ponendusì, dogniunu, in su logu cosa sua. Su primu chi beniat giuntu fi su boi chi bincit, po mellus nai su boi chi de is dus fit su prus forti. Guai a giungi po primu su prus debili, poita su prus forti, biendi s’atru preferiu, podiat incorrai su boi debili, su cali, giai giuntu, no si podiat tranzi o scrufi. Comenti su boi prus forti lompit a su jali, su carradori dhi fait poni sa conca asuta de sa cambedha, fatu custu, is corrus benint acapiaus a su jali cun d-una corria de pedhi, tzerriada Su loru est una corria longa a giru de tres metrus, tre metrus e mesu, custu benit, po prima, acapiau a una gravilla (puntas de ferru chi sunt in sa parti de pitzus de su jali), pustis si cumentzant a acapiai is corrus, cumintzendi de su corru chi abarrat a pat’e aintru. Po primu cosa si faint tres girus de loru (itas o ghetàdas) a su primu corru, pustis si passat a su segundu corru e aici sighendi finas a ispaciai su loru, chi si serrat cun d-unu nù in su corru chi si tzerriat incriedhadura. Pustis s’acapiat su segundu boi. Acapiaus is bois, si fissant is dus odrinàgus chi sun funis fatas de pilu de chadhu e s’acapiant, dogniunu a un’origa de su boi, unu a s’origa dereta de su boi de manu manca e una a s’origa de manca de su boi de manu dereta, in manera chi abarrint in mesu de su jù. Cun is odrinagus, su carradori arrenescit a fai andai su jù a nca bolit issu.
- Totu su carru, sa parti de pitzus e sa parti de asuta, est aguantau de sa scala. Sa scala est fata cun d-unu truncu feti, massimamenti de ilixi, longu cincu metrus, cun sa parti prus fini in punta e la parti prus lada asegus. A tretu de metr’e mesu de sa punta, su truncu est isperrau in duas partis, chi si stesiant sempri de prus finas a ispaciai su truncu. In custu puntu benit postu unu trunchedhu de linna bona e beni sciuta, tzerriau puntu de asegus. In custu puntu sa scala est larga a gir’e metr’e mesu. A pagu tretu de su puntu de asegus, benit postu un’atru arrogu de linna, tzerriau maista de asegus. Trà sa maista de asegus e su cumintzu de sa sperradura, agataus atrus arrogus de linna, o de ferru, chi aguantant is duas partis de sa scala e chi si tzerriant cadrighedhas.Trà sa maista de asegus e sa primu cadrighedha, apitzus de sa scala, benit postu su sterrimentuo letu de su carru. Su sterrimentu est fatu de taulas de ilixi o de ollastu, chi pogiant apitzus de sa scala e sunt prus strintas a pat’e ainanti (anant’e carru)e prus ladas a part’e asegus (asegus de carru). Sa parti asegus de carru est lada a giru de metr’e trinta e s’ainanti de carru sa metadi. A pati atra de su sterrimentu, postas istrantaxas e chi sighint su andai de sa scala, sunt postas is duas cubas, dognia cuba est cumposta de:
- Su lingiu de bascius, chi est sa travessa de linna chi poggiat apitzus de su sterrimentu;
- Su lingiu de asusu, chi est sa travessa de linna chi serrat sa cuba a part’e apitzus;
- is Peis, chi sunt is duas travessas de linna, strantaxas, chi serrant sa cuba ainanti e apalas;
- Duas Tabedhas,chi sunt is travessas de linna, de forma diferenti, chi serrant sa parti de mesu de sa cuba.
Is peis de sa cuba setzint in is istampus chi sunt in su fundu de su sterrimentu e, aici, si fissant a su carru e, po prus siguresa e firmesa de sa cuba, custas benint collegadas a su sterrimentu cun d- unu arrogu de linna o de ferru, chi si tzerriat trebidroxa. Su fundu de su carru porit essi fatu prus mannu, aciungendi a su sterrimentu dus arrogus de taula, una ainantis de carru e una asegus de carru. In sa primu cadrighedha de sa scala sunt fissaus, cun duas anellias de ferru, is fustis de anèllas, chi sunt dus arrogus de linna, tundus, de sa longaria de tres metrus. Asuta de sa scala, sunt postus dua arrogus de linna, unu pe pati de sa scala obeta, a forma de metadi de xriculu, tzerriaus is procedhus de su carru, aintru de is calis passat s’ascia.
- S’urtima parti de su carru est cussa parti chi abarrat asuta de issu e chi permitit a su carru de si pori movi. Custa parti est aici cumposta:
- s’ascia, chi est una barra de ferru cuadru. S’ascia est posta asuta de su sterrimentu, brintat in is procedhus de su carru i est acapiada a is lingius de basciu de sa cuba cun ferrus chi benint tzerriaus mascus.S’ascia passat giustu a tret’e metadi de su sterrimentu. A is duas concas s’ascia est tunda po permiti a s’arroda de brintai e de girai.
- Is arrodas.Cussas chi bieus in di de oi sunt massimamenti arrodas a raggius, custas sun cumpostas de cincu o ses gravèllus o grivèllus, chi sunt arrogus de linna chi postus impari formant su cerchiu de s’arroda. Is grivèllus sunt unius a pari cun obillus arrebronaus e de unu tundu de ferru, tzerriau lamòni, chi batit a terra e preservat sa si spacciai de sa linna. Dognia Grivèllu est collegau a su butu de dus arràggius. Su butu est de linna, atundiada, chi assimbillat, pagu prus o mancu a un’ou e est aguantau de cerchius de ferru po no si oberri. Aintru de su butu dhoi est unu tubu de ferru, sbuidu, tzerriau buschùla, aundi bruntat sa parti tunda de s’ascia, s’urtima parti de s’ascia, chi essit a foras de su butu pustis est passau aintru de sa buschùla, portat unu stampu aundi brintat un’arrogu de ferru, tzerriau crai chi no permitit a s’arroda de ndi liscinai foras de s’ascia. Sa buschùla benit ingrassada cun ladru assìau o cun ol’e armanu imperau e de fulliai.
Nc’est de nai, ancora, ca po abarrai firmu chena de poggiai sa scala a terra, su carru portat duas petias tunda de linna, una ainantis e una apalas, chi si tzerriant ballantzinus o ballantzonis o cotzedhas.