Ajo a Fuedhai: “Sa Coga” o “Su Cogu”

Dopo molti viaggi tra racconti e leggende oggi torniamo alla storia, la storia de “Sa Coga o “Su Cogu”: la parola a Bruno Orrù e alla lingua sardo-campidanese.

Ricordiamo che gli interessati possono accedere gratuitamente ai contenuti dell’intera rubrica in lingua sardo-campidanese “Ajo’ a fuedhai” (racconti e lezioni di grammatica) cliccando qui. 

(Luca Olla)

aut10

(Immagine Web)

Finas a immoi eus tentu manera de fuedhai de tantis personas chi, in d-una manera o in s’atra, manixant is mescinas, brebus e bruxerias. Custas personas, sentza de fai diferentzia meda, sunt tzerriadas cun diferentis nominis: Meigheras, pratigas, majàrgias, cogas (o Meigheri, pratigu, majàrgiu, cogu). Sa differentzia trà custa genti est ca su meigheri e su pratigu, po is mescinas intzoru, imperant brebus ammesturaus a pregadorias e no faint mali a nemus, antzis,sunt connotus e circaus po fai beni. Su Majàrgiu o Cogu. Est una persona mala, intregada a su dimoniu e, is mescinas fatas de issu sunt mescinas po fai mali e no po beni.

Su Cogu o sa Coga si podiat connosci giai de candu nasciat, poita in sa traditzioni sarda, unu cogu o una coga, nasciat cun d-unu arrogu de coa, ma custu dhu podiat iscriri feti sa mamma o su babbu. Pustis, una borta mannus, Cogus e Cogas, fit difitzili meda a dhu sus conosci, poita furint ogualis a is atrus e, feti a su noti, bogànt is poteris intzoru.

Is femminas gravidas faiant de totu po fai in manera chi su fillu no nascessit cogu o coga, poniant unu trebini asut’e su letu de sa femmina chi depiat scendiai e narànt brebus contra de is cogaus o cogas: Santu Sisinni Sinniai / Solu solu a mi crocai,/ Solu solu deu mi dromu / Solu solu in custa domu / M’ant nau ca nc’est sa Coga, / Legia e cun sa pedhi groga, / De Gesucristu sa Lei / Dha tengat foras de mei / Dognia Martiri dognia Santu / A sa Coga fetzat spantu, /Chi no potzat a tot’annu / Intrai in dom’e cristianu.

Sa Coga (o su cogu) fudi intregada a su dimoniu e, comenti eus biu fuedhendi de “sa Surbile”, fiat bona, aintr’e noti, a si mudai in musca, caloru, gatu, pilloni, ma, massimamenti in stria. Po si mudai aici, imperàt impiastus di erbas ammesturaus cun ladru, cun is calis faiat frigatzionis a is giunturas, pustis, mudada in bestia o arrebiu, bandàt a fai mali.

Totu custu est su chi sa traditzioni sarda, comenti eus biu prima de oi cun sa Musca Macedha, Maria Mangrofa, Luxia Arrabiosa, Maria Francas o Farrancas, narat apitzus de is cogas (fuedhaus de femminas poita massimamenti is contus fuedhant de femminas, ma nci furint is mascus puru). Ma no feti sa traditzioni Sarda ndi fuedhat, ndi fuedhat sa storia puru.

Comenti de totu is populus aundi sa traditzioni cristiana aiat pigau ampra manna, in Sardignia puru si furint istituius is tribunalis ecclesiasticus po cumbati e curreggi cussas personas chi imperanta sa religioni a manera intzoru o faiant atus contrarius a sa religioni. Custus furint is tribunalis de s’incuisitzioni.

Su primu tribunali de s’incuisitzioni in Sardigna fudi istetiu istituiu in su 1542, de pati de su tribunali Ispagniolu de s’Incuisitzioni e cun s’autoritzatzioni de su Papa Sistu IV. Fudi istetiu nomenau incuisidori po sa Sardigna tali Sancho Marin, chi, luegus, aiat fissau su tribunali cosa sua in d-una parti de Castedhu tzerriada “Is Telladas” acanta de su chi, in di de oi, tzerriaus “Viale Ciusa”. Custu tribunali, de appena nasciu, aiat cumintzau a ponni timoria in sa genti e, comenti sutzedit ancora in di de oi, cussu chi teniat unu nemigu e no si boliat imbrutai is manus, bandàt an ca fit s’incuisidori po nai calencuna cosa a s’origa cosa sua po incurpai calencunu de atus contrarius.

In su 1563, fudi istetiu nomenau incuisidori tali Diegu Calvo, su cali aiat spostau su tribunali in su castedhu Aragonesu de Tatari (castedhu chi oi risultat distruiu). Giai de apena brintau in carriga, custu incuisidori aiat spatinau timoria in totu sa populatzioni Sarda, est avverau de is paperis ca in su 1566, custi incuisidori aiat donau spetaculu de sei, processendi po duas dis de sighiu 70 “poenitentiati” de is calis 13 furint istetius cundennaus a morri in su fogu.

Ma sa Coga ( assumancu aici dha aiant imputada) prus connota de sa Sardignia est istetia tali JULIA CASU MASIA PORCU, connota comenti JULIA CARTA,sa cali, in su tempus chi bandat de s’atongiu de su 1596 a su 1606, fudi istetia processada duas bortas e, po duas bortas fudi iscampada a su fogu. JULIA, nascia a Mores e poi trasferia a Siligu, fudi istetia impresonada sa di 18 de su mes’e ladamini de su 1596, ca poita su predi de Siligu, taliBaltassar Serra y Manca, chi fudi puru cummissariu de s’incuisitzioni, aiat iscipiu in cunfessioni, de talis: Brabara de Sogos, Jagomina Zidda, Jagomina Enna, Joana Pinta, Joana Seque Malizia e atras, ca Julia faiat bruscerias e mescinas. Totu custas personas aiant atestau de ai arriciu de Julia Pungas, Retzetas, Affumentus, Brebus, Fortilesas e atras cosas de bruscierias, E, is matessis personas, atestànt ca Julia naràt ca is pecaus no depiant essiri cunfessaus totus e ca, po si liberai sa cuscientzia de is pecaus, abastada fai unu stampu in terra, nai is pecaus e torrai a turai su stampu. Opuru abastada a s’ammantai cun d-unu lentzoru e a si cunfessai de sei.

Julia fiat nascia in Mores,, su babbu fiat maist’e muru e sa mamma depiat pentzai a seti fillus. De pitichedha Julia aiat imparau a tessi, filai e cosiri, coment’e totu is piciochedhas de cussus tempus, ma totus biiant ca Julia teniat calencuna cosa in prus. Sa jaja fit Coga e cumprendiat ca Julia fit sa neta chi depiat sighiri s’arti cosa sua. Dha imparàt a connosci is erbas, a connosci is mescinas de is erbas, dhi imparàt brebus e faimentus, totus de arregodai a memoria, dhi naràt de no cunfessai mai a is predis su chi issa fit bona a fai e ca, chi boliat cunfessai, de fai unu stampu in terra, de nai is pecaus e de turai su stampu, opuru de nai is pecaus asuta de unu lentzoru, ca poita is predis furint sentz’e cuscientzia e torrànt a iscoviai totu.

A s’edadi de binticincu annus Julia si cojat cun su messaiu Antine Nivola e si ndi bandat a Siligu, aundi connoscit una meighera, tali Tommasica Sanna, chi dha imparat a sanai su dolor’e costau e su manixu de atras erbas po sanai atras maladias. Aiat imparau a fai is “pungas” e a conosci, de su movimentu de su fogu, su tempus benidori de is personas. In pagus fuedhus…. totu sa bidha conosciat ca Julia Carta fudi una COGA.

Julia fit bona a fai arteficius malus aici comenti fit bona a fai mescinas po sanai sa genti, fit bona a cumandai a is dimonius e fit bona a fai scapolarius po proteggi sa genti de is maladias e de is avversidadis. Fit bona a fai morri unu nemigu, aici comenti Fit bona a sanai su disventurau. Julia aici fit arribada a essi una persona de teni a notu, e, massimamenti, po medas, una persona de timi e de persighiri.

Su dexiotu de lampadas de su 1596, Juan Tola, Cummissariu de sa Santa Incuisitzioni, bandat a domu de Julia, nde dhi pigat de is manus su pipiu de cuatru mesis e nci dha portat, arrestada, a Tatari po dha inserrai in su Castedhu Aragonesu, aundi at a essiri processada. Comenti eus nau, s’arrestu est po opera de sa denuntzia fata de su predi de Siligu ca dhu aiat scipiu in cunfessioni ca Julia faiat bruscerias, manixàt ossus de mortus, faiat mescinas e invocàt is dimonius e ca naràt cosas contrarias a sa cresia. Po custu benit arrestada po essi Coga e eretica.

Su processu benit fatu a iscusiu, aici comenti fudi impostu de s’incuisitzioni e Julia no aiat cumprendiu po cali motivu si fudi agatada, a cropu a cropu, priva de sa famiglia cosa sua, serrada in Tatari e dromendi in terra.

Benit tzerriada tres bortas in udientzia e is incuisidoris dhi pregontant de liberai sa cuscientzia cosa sua e candu dhi ligint su motivu po su cali est istetia arrestada e ca po is pecaus cosa sua aiat essi stetia pregontada sa pena de morti, Julia si fudi dismajada. Issa conosciat beni su motivu po su cali is femminas chi faiant de testimongiu contra de issa d’acusànt ca poita issa no dh’as aiat acuntentadas in is mescinas chi pregontànt. Ancora atrus testimongius narànt ca Julia aiat fatu arrui sa luna, ca aiat castiau in su fogu e aiat fatu morri unu maladiu, ca aiat invocau su dimoniu de fronti a una pipia, ca aiat furau partis de mortus in su campusantu… e aici a innantis.

Julia benit aici portada in s’aposentu de is torturas e, innì, po sa timoria, ammitit de ai fatu affumentus, de ai imparau sa pratiga de sa cunfessioni de sa nonna, e is bruscierias de is itzingaras e de ai fatu unu cuntratu cun su dimoniu.

Julia benit cundennada, ma po sa curpa sua no benit mandada a morri in su fogu. Dhi benit impostu de si riconciliai cun Deus, benit cundennada a tres annus de presoni e a su pignoramentu de totu su chi possidiat.

Su bintises de su mesi de ladamini de su 1956, Julia benit portada in sa pratza Santa Cadania a Tatari, chi fit prena de genti, dhi faint poni apitzus su “Sambenito”, una bisti groga cun duas gruxis arrubias de truessu, dhi fain pigai una candela in is manus e in conca dhi ponint unu capedhu tundatzu, a punta, aundi sunt iscritas is curpas cosa sua. Totus depin conosci ca Julia est una Coga e is curpas suas benint ligias a bosci arta e issa, intra de sei, frastimàt in sadru.

Sa peus umiliatzioni est ca Julia, dognia borta chi depiat essiri de domu sua, si depiat poni su “Sambenitu”. In manera chi totus sciessint ca fit istetia una Coga.

Julia fudi istetia processada una segundu borta puru, ma is paperis de custu processu no si sunt prus agataus.

Prima de Julia Carta, in s’annu 1577, s’Obispu de Tattari -Lorca_ aiat fatu processai tali CADANIA CURCAS, de Castedhu Aragonesu e is documentus de custu processu s’agatant in su libru 782 “Inquisicion Dell’Archivio Historico Nacional de Madrid”. Custa femmina puru, acusada de essiri una Coga, fit istetia inserrada In Tatari e, timendi po is torturas, aiat cunfessau de ai connotu su dimoniu paricis bortas aintr’e noti. Su dimoniu si presentàt a issa comenti unu omini bellu, arricu, bistiu de arrubiu o de grogu o de niedhu. Cadania aiat cunfessau de ai crocau cun issu paricis bortas. Aiat nau ca su Dimoniu d’aiat portada in d-unu logu tzerriau Badh’e s’Inferru, aintr’e unu boscu , postu in tra Sedini e Castelsardo e ca ingunis aiant papau, buffau e badhau cun d-una cedha de dimonius mascus e feminas. Aiat cunfessau ca unu dimoniu, de nomini FURFUREDDO, si fit innamorau de issa a ca dha aiat obbligada a negai sa religioni de Cristus. Sa femmina fit istetia cundennada a un’annu de presoni in s’ospidali de Tatari.

S’annu infatu, in su 1578, fudi istetia processada una Coga de Sedini, ANGELA CALVIA. Custa puru, portada in s’aposentu de is tortura, po sa timoria aiat cunfessau de ai crocau cun d-unu dimoniu, tzerriau Corbaredhu. Custu dimoniu puru si presentàt a issa coment’e un’omini de sa nobiltadi, bistiu de bellus bistiris niedhus o bidris e, calencuna borta scoitu de unu totu. Custa Coga fudi istetia cundennada a tres annus de presoni, nde dhi aiant pinnigau totu su chi teniat e dhi aiant proibiu de torrai a Sedini po totu vida.

Sempiri in su 1578 fit tocau puru a una Coga de Aristanis, ANNA COLLU, sa cali fudi istetia acusada de s’essi fata agiudai de su dimoniu po agatai algunus iscroxoxus. Issa, in primintziu aiat negau totu, pustis passada a is torturas, aiat cunfessau ca issa, impari a dus predis e un’atra femmina, aiant fatu unu fossu, de su cali ndi fiat bessiu su dimoniu, su cali, pustis de ai crocau prima cun d-una de is feminas, pustis cun s’atra, dhi sis aiat fatu agatai seti iscroxoxus. Sa Coga fit istetia cundennada a si torrai a apaxiai cun sa fidi cristiana, a tres annus de presoni e nde dhi furint pinnigaus totu is benis.

In sa matessi Aristanis, in s’annu 1577 fudi istetiu denuntziau tali FORMETZINU ATZENI, e s’incuisidori, s’Obispu Lorca, aiat stabiliu ca Atzeni, impari a atras personas, siat predis e ominis de su populu, circàt iscroxoxus cun s’agiudu de su dimoniu. In su processu aiant stabiliu ca una borta, unu para chi fudi impari a Formetzinu, sighendi su chi fudi iscritu in d-unu libru e aguantendi tres trunchedhus in is manus, fudi lompiu a unu logu innui, de asut’e terra, ndi fit bessiu su dimoniu in forma de crobu e cun d-una spada in is peis. Arribaus a su logu de aundi fudi su scroxoxu, su dimoniu aiat lassau arrui sa spada po inditai aundi scorrovonai e, in cambiu aiat pregontau a is dus de dhi bendi s’anima. Is dus furint istetius cundennaus a negai su cuntratu fatu cun su dimoniu, e aiant depiu donai a su tribunali totu su chi possidiant.

Ma sa chistioni no si serrat innoi e, cun s’andai de su tempus, atras Cogas e Cogus sunt istetius portau ainanti de su tribunali de sa Santa incuisitzioni.

aut12

(Immagine Web)

In sa prima metadi de su 1700, a is curadoris (qualificadores) de su Santu Ofitziu, furint arribadas medas denuntzias contras a tali GIUANNA MARIA PODDA, nascia in guasila, connota coment’e Coga, e chi faiat is mescinas suas in sa Trexenta, in Santu Sparau e in Castedhu. Is denuntzias furint arribadas, massimamenti, de parti de is predis de is bidhas e tzitadis aundi Giuanna Maria faiat is mescinas suas. No est connotu ita cundenna aiat tentu, ma de seguru nci beniat bogada de dognia bidha poita a carrigu suu fit stetiu emitiu su “Destierro” (esiliu de is bidhas).

In su primu de is verbalis chi sunt allogaus in sa Curia de Castedhu (catodixi verbalis in totu) tali Antoni Maria Carta, nasciu in Sorgunu, naràt de ai biu Giuanna Maria Podda giriendi a su noti in is istradas castedhaias de Stampaci, in sa ia de Santu Bernardu, sa cali, scrutza, faiat in terra signius de bruscerias. Fit s’annu 1734. Pustis de atras denuntzias, in su 1738, Maria Podda, in sa timoria di essi portada a sa tortura, aiat cunfessau ca aiat imperau su sanguni de su mesi cosa sua po fai in manera chi propriu s’accusadori cosa sua arruessidi a is peis suus. Su matessi Antoni Maria Carta, aiat cunfessau ca, essendi maladiu, aiat mandau su babbu cosa sua a domu de sa Coga Maria Podda, po otenni una mescina e ca custa, a sa presentzia de su babbu, aiat spudau in d- una tassa prena de acua e ca issu, essendi bufau s’acua, fit sanau.

In su mesi de abrili de su 1738, su predi de Selegas, aiat mandau una litera a su Santu Offitziu, denuntziendi ca, po cantu attestau de tali Arrosa Chicu, Maria Podda, sciendi ca su meri de s’offelleria aundi Chicu fit acodrada, nci dha boliat bogai, si fudi presentada a domu de Arrosa Chicu e dhi aiat propostu, po sa summa de seti sodhus, de dhi fai una mescina. Fatu s’acordiu, Maria Podha, aiat nau a Chicu de andai, sa di de Pasca Manna, a unu gruxeri e arregoli tres perdas. Fatu custu, Arrosa Chicu aiat sighiu a traballai.

Un’atru predi, tali Thomas Atiana de Senorbì, aiat imbiau a su Santu offitziu, unu verbali aundi, su maistu Frantziscu Orrù, aiat atestau ca Maria Podha dhi aiat propostu de dhi sanai sa mulleri, sa cali fit maladia meda, cun is artis cosas suas. Po fai custu Maria Podha aiat pregontau di essiri pagada e narendi ca chi essint iscoviau, issa aiat a essi fatu in manera, cun in mescinas suas, de portai mali a totu sa famiglia.

In su mesi de abrili de su 1741, su para Giusepi Salis, chi faiat parti de su Santu Offitziu, aiat arregortu sa denuntzia de Dominigu Parcueddu, nasciu in Castedhu ma chi biviat a in Suelli, su cali atestada ca dus annus prima, Maria Podda, po mori de is bruscerias suas, aiat fatu in manera chi un’omini scampessit a sa presoni. Po custa mescina, po cantu atestau, Maria Podda, aiat imperau ossus de motu e terra.

Un’atru predi, de Santu Sparau, Antiogu Sechy, in trà su 1738 e su 1742, aiat denunciau ca tali Antonica Maria Sechi atestada ca Maria Podda aiat fatu sa mescina de s’ogu pigau a sa filla e ca sa filla fiat sanada. In su matessi verbali tali Pepedda Eca, avverada ca Maria Podda aiat fatu una mescina po sanai su cuadhu de su babbu e ca su cuadhu fiat sanau.

Ancora unu predi de Santu Sparau fit istetiu meda acaniu contras a Maria Podha fendi medas denuntzias narendi:

  • Ca tali Bernardinu Zuca aiat atestau de ai biu Maria Podha fendi bruscerias po sanai is pudhas de tzia Rosa Malochy;

  • Ca Maria Igniatzia Trudu, essendi perdiu unu scritu a issa donau de unu predi, aiat pregontau agiudu a Maria Podda e ca custa, fendu bruscerias, si dhu aiat fatu torrai a agatai;

  • Ca Maria Figus, in su verbali de su 19 de abrili de su 1742, aiat atestau ca Maria Podda aiat sanau su fillu cosa sua de s’ogu pigau, narendi ca sa Coga, pighendi su pipiu in is bratzus, aiat sulau aintru de sa buca cosa sua narendi brebus, pustis si fit fata portai una cicara de acua , trigu, una prama benedita e unu sodhu, e ca, narendi brebus, aiat postu totu aintru de sa cicara e ca, pustis, aiat infustu totu is giuntus de su pipiu. Custa mescina fit stetia ripitia po tres dis.

E tanti atrus verbalis. Est meda probabili chi su predi de Santu Sparau, biendi chi sa genti creiat prus in Maria Podda che in issu, atru no fetzessit che imperai totu su chi arrenesciat a piscai in cunfessioni po distrui sa Coga chi no podiat biri.

aut7

(Immagine Web)

Rispondi

Inserisci i tuoi dati qui sotto o clicca su un'icona per effettuare l'accesso:

Logo di WordPress.com

Stai commentando usando il tuo account WordPress.com. Chiudi sessione /  Modifica )

Foto di Facebook

Stai commentando usando il tuo account Facebook. Chiudi sessione /  Modifica )

Connessione a %s...