L’argomento in lingua sardo-campidanese proposto da Bruno Orrù questa settimana è il mondo magico delle donne di Sardegna.
Ricordiamo che gli interessati possono accedere gratuitamente ai contenuti dell’intera rubrica in lingua sardo-campidanese “Ajo’ a fuedhai” (racconti e lezioni di grammatica) cliccando qui.
Buona lettura e buona domenica a tutti.
(Luca Olla)
Cun su nomini Matzina, in Sardignia inditaus cussu chi in sa lingua italiana tzerriaus “Fattura”. Is matzinas benint imperadas de is Bruscias o Cogas, po fai mali a sa genti de atesu e sentz’e dha tocai. Sa matzina porit essi fata in calisisiat forma: de cristianu, de bestia, imperendi caliscetas o calencuna cosa pigada a iscusiu a sa persona chi si bolit culpiri. Si narat chi, po fai is Matzinas, massimamenti beniat imperada sa scruidha o scuidha (sa cibudha aresti), sa conca de sa scruidha beniat segada a forma de omini o de femmina, e beniat infrissia cun puncias o ispillas po donai maladias e, tali bortas, sa morti. Sa bruscia, invochendi is fortzas de su mali, est bona a fai arribai sa Matzina in logus in is calis nemus pentzat potzat essiri cuada, e, massimamenti, benit sistemada aintru de sa domu de sa persona de culpiri. Sunt istetias agatadas Matzinas in mesu de murus, asut’e su pamentu, aintru coscinus e mobilia aundi mai sa bruscia aiat essiri potzia arribai. Sa Matzina porit culpiri subitu o pustis tempus, a segunda de su chi bolit sa bruscia. Algunas bortas sa Matzina benit fata a prendas de sa persona de culpiri o fata ingurti cun sa cos’e papai.
Sa Matzina fait stai mali sa persona culpia, dhi fait intendi doloris e, tali bortas, porit fai lompi a sa morti.
In su libru “Medicine popolari della Sardegna” Nandu Cossu isciit ca sa Matzina, po fai effetu, depit essiri fata de persona chi tengat grandu odiu o grandu fenga, ma, medas bortas intendeus de Matzinas fatas poita sunt istetias arrecumandadas de atra genti, duncas sa bruscia no porit portai odia a totu sa genti, duncas no porit essi s’odia a fai in manera chi sa Matzina siat bona. Nandu Cossu narat puru ca chi una persona tocat una Matzina, mancai custa no siat istetia fata po issu, ndi abarrat aic’e totu culpia.
Po fai in manera chi sa Matzina perdat s’efetu cosa sua, tocat prima de totu a dha agatai, pustis a connosci is brebus chi serbint po binci sa Matzina, brebus chi, algunas bortas, serbint a fai andai s’effetu de sa Matzina apitzus de chini dh’at fata. Arguai a dh’abbruxai feti o a nci dha fuliai, poita ca aici no aiat a fai prusu a ndi scullai is effetus. Unu de is brebus po scullai sa Matzina fait aici: “Feli e imbidia ita portant/ prupa e ossu t’adholorant/ Prupa e ossu tanti mali/ dha frigaus a fortz’e sali/ Sa persona lassa stai/ e no nci torristi mai/ Maria cun sa Trinidadi/ De tui tengant piedadi/ Santu Cosimu e Santu Domianu/ unu dotori e s’atru sulgianu/ E cun Santu Pantaleu/ oi ti pongu is manus deu/ E po su cor’e Gesus/ no ti intendas mali prus”. Si narat ca sa Matzina porit essi iscullada feti de chini dh’at fata, de unu predi o de genti abili a fai bruxerias. Apu ligiu custus contus de Matzinas:
-
Una matzina, fata po fai in manera chi una picioca apena coiada no abarressit gravida, fiat fata cun d-unu ispillu infrissiu in un ogu de mata, totu fiat postu aintru de una tassa e cuau in domu de sa picioca;
-
Duas femminas pratigas furint istetias tzerriadas in d-una domu de Bidhexidru ca poita dhoi fiat una matzina. Una de is duas fit arrennescia a agatai sa Matzina in d-unu puntu de sa domu e, tzerriada s’atra pratiga, cun brebus e pregadorias furint arrennescias a ndi pigai sa Matzina. Cun issas dhoi fudi unu predi, a su cali is femminas aiant donau sa Matzina po fai in manera, cun is pregadorias sua, chi custa perdessit s’effetu. Ma su predi, invecis de nai is brebus chi nci boliant, nci aiat fulliau sa Matzina sentza de dha scullai, cundennendi sa famiglia culpia a abarrau asuta de s’effetu de sa Matzina;
-
Una femmina, una dì, fiat andada a domu de unu brusciu in castedhu ca poita aiat agatau una Matzina in d- unu lentzoru chi dhi aiat arregalau una parenti e su brusciu dhi aiat nai de no pori scullai sa matzina ca poita dha aiat fata issu po cumandu de sa parenti cosa sua (innoi su brusciu est istetiu de ispiritu malu ca poita aiat iscoviau chini aiat cumandau sa Matzina;
-
In d- una famiglia, fiat sutzediu ca, po mori de paricis Matzinas, totus istiant mali e sunfriant. Is pratigas tzerriadas furint arrenescias a scullai totu is Matzinas, ma no cussa chi culpiat su mer’e sa domu, su cali fudi abarrau màturu;
-
Una femmina fudi abarrada culpia de una Matzina chi dhi aiant fatu papai impari cun su prangiu e, po curpa de sa Matzina, pariat chi fessit possidia de is dimonius, po custu motivu dha aiant portada a dhi ligi is Vangelus, prima aiant cumintzau in sa Catedrali de Castedhu, pustis dha aiant portada a unu predi de Aristanis. Ma, candu pariat ca sa femmina fessit sanendu, is de famiglia no dha aiant portada prus po no perdi “s’acumpangiamentu”;
-
Una dì, unu pratigu, fudi istetiu tzerriau po iscullai una Matzina e fudi arrennesciu a dha firmai e a dh’agatai. Agatada sa Mazzina dha aiat pigada e posta in sa machina cosa sua, po dha portai a dha scullai. Ma, su tempus de salludai e sa Mazzina fudi isparessia. Su Praticu aiat depiu cumentzai de bell’e noi po agatai sa Matzina e dha aiat agatada in d-unu fossu, a unus cantus centu metrus de sa machina. Copmenti dhoi fudi lompia?
SA MATZINA ISCRUBETA
In d’una bidha biviant duas sorris, sa primu Annacrara, fit coiada e teniat fillus e fillas, sa segunda, Peppina, fit fiuda e portat gelosia arrexinada contras de sa sorri e contras de su maridu de sa sorri.
Peppina si passat sa vida fendi autiri, a iscusiu, is feminas chi dhu disigiànt e fit conota e timia coment’e bruxa e fit avessa a imperai sa bruxeria cosa sua in cabùda* de chini podiat pagai. Fit una femmina de ispiritu malu, aici malu chi is fillus puru si furint fuis de domu e lassada dh’iant, sola cun is bruxerias cosa suas. Fit avessa a si bantai ca is bruxerias suas no enniant sculladas poita nemus fit bonu a dha sas isculaui.
Annacrara teniat duas fillas femminas, tot’a is duas coiadas, sa primu filla teniat tres fillus, unu de is calis maladiu meda (custu fit istetiu batiau del Annacrara), mentras sa de duas fillas, chi dhi narànt Luxia, fit su matessi coiada e Pepina fit gelosa meda de su pobidhu de issa. Luxia cun su pobidhu si stimànt chen’e contu, ma, mancai nci fessit custa stima manna, is duus, no arrennesciant mai a si pori crocai impari a sa matessi ora e, in prus, in sa domu de a nca biviant, aiant cumintzau a intendi sonus chi pariant arribai de s’atru mundu.
Timendi po su chi fit sutzedendi, Luxia cun su pobidhu furint andaus a fuedhai cun su predi de sa bidha, su cali, intendiu su contu, dhis aiat contzillau de fuedhai cun tzia Arega Carcangiu, chi fit bona meda in is artis de bruxerias. Ponendi in menti a su contzillu de su tredi, is duus furint andaus a domu de tzia Arega, sa cali dhis aiat promitiu de bandai a domu intzoru s’incras po biri ita dhoi fit sutzedendi. Ma, pariat chi si fessit postu su dimoniu de truessu e tzia Arega no arrennesciat a bessiri de domu po fai custa bisità. A candu proiat a disisperu, a candi su fillu s’intendiat mali, a candu s’atzopiàt su cuadhu, ma no arrennesciat mai a lompi a domu de Luxia. Tzia Arega, pentzendi di essi issa puru arruta in is ogus de calencuna bruxa, aiat tzerriau un’amiga cosa sua, custa puru brava meda in cosas de ispiritus e fit arrennescia a lompi a domu de Luxia e, apena postu pei in sa domu, is duas femminas aiant subitu pigau fragu de bruxeria. “Calencunu t’at fatu una matzina filla mia” – aiat nau tzia Arega e si fit posta, impari cun s’amiga, a nai is brebus po agatai sa matzina.
Pustis de tempus, ca sa fortza de sa matzina fit manna meda, custa fit istetia agatada in su mantallafu de su letu de Luxia. Agatada sa matzina, tzia Arega aiat cumintzau a fai sa mexina po dha firmai, ca poita is matzinas tenint sa fortza de si spostai e de si torrai a cuai candu benint agatadas, e po dha podi pigai in is manus. Naus is brebus, tzia Arega aiat pigau sa matzina e aiat cumprendiu ca custa fit istetia fata po stesiai Luxia de su pobidhu. Tzia Arega, ca connosciat beni ca, cun is mexinas intzetadas, podiat fai in manera chi su spiridu malu de sa matzina si podessit furriai contras sa bruxa chi d’aiat fata, aiat postu sa matzina aintru de unu tundu fatu de cinixu e, sorighendi a nai is brebus, aiat postu fogu a sa matzina. In cussu momentu is murus de sa domu aiant cumintzau a tremi, comenti chi una manu dha scutullesit de perd’e fundamentu, pustis, fata una pampada manna, sa matzina fit torrada a cinixu.
Scullada sa matzina, sa vida de luxia si fit aparixada, fit povin’e arrennescia a si crocai cun su pobidhu.Pustis de unas cantu dis, si fit spraxa sa boxi in sa bidha, ca Pepina, sa tzia de Luxia, fit isparessia. Totus si furint postus a dha circai, finas a candu, a fortz’e fai, dh’aiant agatada morta aintru de sa funtana e, mancai fessit in s’acua, sa figura cosa sua fit totu abruxada, comenti chi fessit istetia passada in fogu.
-
In favori