L’argomento storico-culturale di questa settimana tratterà di una antica tradizione della Sardegna, ossia quella de “Sa Processioni de is Mortus”
Il testo scritto rigorosamente in lingua sardo-campidanese è stato curato dall’esperto sinnaese di tradizioni Bruno Orrù.
Ricordiamo che gli interessati possono accedere gratuitamente ai contenuti dell’intera rubrica “Ajo’ a fuedhai” (racconti e lezioni di grammatica) cliccando qui.
Buona lettura e serena domenica a tutti.(Luca Olla)
Ebbenis, lompeus, in custa xida, a sa dì de is pannixedhas, intzandus est giustu cumprendi a fini a fini su chi fiat su pentzamentu de sa cultura sarda, in is cunfrontus de sa morti e de su chi subbeniat pusti de sa morti.

Fonte immagine: web.
Sa Processioni de is Mortus
Sa processioni de is mortus o Reula, medas bortas, benit cunfundia cun su ballu de is mortus, ma, sa reula est una prucessioni a sa cali pigant parti medas animas (in calencunu logu nant chi siant 12 animas), is calis, in algunas notis e, massimamenti sa noti de su trintuni de mes’e ladamini, partendi de cresiedhas de su satu o de is campusantus, bandat a giru po is bidhas de mesunoti finas a su spanigadroxu. Su ballu de is mortus, a diferentzia, benit fatu sempiri in logus aundi dhoi est istetia una festa, candu is bius s’arretirant, bessint is animas po fai festa issa puru e, chi calencunu biu dhoi incapitat e benit fatu badhai, est siguru ca at a morri in pagu tempus. Po si salvai de essi pigau a badhai, su biu depit resai custus fuedhus:” badhai, badhai bosus, ca custa festa est de bosus. Candu at a beni sa festa nostra eus a cantai e badhai nosus”. Resaus custus fuedhus, su biu si depit fai sa gruxi e si depit fuiri.
Sa Reula, o processioni de is mortus, est connota, mancai cun piticas diferentzias, in totu sa Sardignia. In Gadhura si creit ca is animas de is mortus chi sun turaus in campusantu o in is cresias, comenti si faiat prima, Si ndi bandint a reu, aintr’e noti, po fai penitentzia. Bessint bistias cun d-una esti bianca, andendi poi s bias de is bidhas fendusì luxi cun d-una stearica alluta chi portant in is manus. Chi a calencunu disfortunau dhi fessit incapitau de atobiai sa reula e in mesu de is animas dhi poriat incapitai de biri puru s’anima de calencunu biu, si creiat ca: chi sa processioni fiat andendi in artziada, boliat nai ca sa persona, s’anima de sa cali fiat in mesu de is mortus, aiat a essi morta in pagus dis, ma, chi sa processioni fiat in abasciada, sa matessi persona aiat a essi sunfriu de una maladia longa.

Fonte immagine: web.
S’anima chi serràt sa processsini, beniat tzerriada ”Lu Tzopu” o “Su Tzopu”, custa no arrennesciat mai a abarrai a su passu de is atras animas e, aici, no arrennesciat mai a conclui sa penitentzia. Custu ca poita sa penitentzia no podiat cumentzai prima de mesunoti e si depiat serrai a su spanigadroxu. Chi un’anima abarràt agoa, no arrennesciat a torrai a ora giusta a sa tumba.
Sempiri sa persona bia chi essi tentu sa discgratzia de atobiai sa processioni de is mortus, chi fiat fortunau si dha campada pighendi una surra de corpus chi lassànt lidoris po tempus e tempus (is ispitzulus de mortu). Si podiat campai de sa surra feti chi, in mesu de is animas arreconosciat s’anima de calencunu parenti mortu o de calencunu gopai, aici cust’anima dhi aiat a essi nau su faimentu po fai in manera de no intendi su pudesciori de is mortus e de no essi biu de is atras animas. Pustis, si depiat fai sa gruxi e resai is doxi fuedhus de Santu Martinu, donendi atentzioni a no fadhiri mancu unu fuedhu. Tali bortas su biri sa processioni de is mortus faiat pigai un’assichidu aici mannu chi, su biu no arrennesciat prus a fuedhai e bessiat foras de conca.
Sa mescina po sanai de custu assichidu fiat cussa de segai de sa conca de su maladiu cuatru matzitus de pilus a gruxi, unu matzitu de fronti, unu de su pistidhu e unu pe pati de is memorias. Pustis custus pilus beniant postus a abbruxai in d-unu tretu puliu de sa giminera. Su cinixu chi faiant is pilus, beniat postu aintru de una tassa de acua e beniat fatu buffai a su maladiu, su cali torràt in sei e podiat contai totu su chi aiat biu.
In atras partis de sa Sardignia, a diferentzia, si creit ca is animas chi sunt in processioni no fetzant nudha de mali. Nant ca custas camminint in processioni prangendi e chescendusì. Chini at biu sa prucessioni contat ca is animas camminint s’una avatu de s’atra, prangendi e cantendi cantus de tristura e chi bandint concas a is domus a nca dhoi est calencunu muribundu, innì brintant e, pustis de unu pagu, ndi torrant a bessiri. Is animas portant una candela in is manus e, tali bortas, sunt acumpangiadas de canis niedhus, mannus, chi camminant ainnantis de sa processioni. Candu sa processioni est po arribbai, est annuntziada de su bentu chi sulat muinendi, de is canis chi tzaulant o de una temporada lestra lestra.
Si creiat ca candu moriat una persona chi in vida biiat is mortus (bidermortos – bimortus), totu is ispiridus chi issa aiat biu in vida sua, benghessint a ndi pigai su spiridu suu, po custa arrexoni, in su momentu de sa morti, aintr’e sa domu, si intendiat una sulada manna de bentu e su prantu de is canis de domu e de bixìnau. Pustis prus nudha.
Sa prucessioni de is mortus, in sa cultura de sa Sardignia, fiat una cosa nodia e no faiat spantu ca poita fiat una cosa de sa natura de s’omini, comenti una cosa de sa natura fiat su crei ca s’anima, tres mesis prima de sa morti de su corpus, sciiat ca su tempus cosa sua de abarrai in sa terra cun is bius fiat ispaciau. Porit incapitai puru de biri “Su Ballu de is mortus”, e candu in mesu de is animas chi sunt badhendi, dhoi est puru cussa de una persona chi scieus siat ancora bia, bolit nai ca cussa persona est acanta de si morri, custu ca poita, in su pagu tempus chi s’anima tenit, candu at cumprendiu ca est acanta de morri su corpus cosa sua, cumintzat a bessiri de su corpus po s’abituai a s’atra vida.
Po podi biri is mortus, si creiat chi bastessit a poni su pei de manca apitzus de su pei deretu de sa persona chi bidi is mortus e ca, chi s’intendiat unu cani prangendi, boliat nai ca fiat biendi sa prucessioni de is mortus e, innoi puru, po biri is mortus, bastàt a pogiai su pei de manca apitzus de unu de is peis de dereta de su cani.

Fonte immagine: web.
Nci sunt puru logus chi si creiat chi fessint stetius isceberaus de is animas po si pinnigai a pari de tanti in tanti. Acanta de Bitti, dhoi est unu logu tzerriau “S’Annossata”, chi bolit nai S’Annuntziada, aundi si creiat chi si pinnighessint is animas. Aici, in sa sperantzia de biri is animas de is parentis, sa genti bandàt concas a sa cresiedha chi dhoi est. Partiant de sa bidha pustis scurigau, a peis iscrutzus, a conca sciota e a lux’e candela. In sa ia, prima de sa cresia, beniant postas tres concas de mortu, po arregordai ca totus depeus morri. Ebbenis medas de cussus chi faiant custu faimentu, narànt de ai biu sa prucessioni de is animas de is mortus e de ai biu is parentis chi fiat circhendi.