La nostra sezione dedicata alla lingua sardo-campidanese e alle antichissime tradizioni ancora vive nella nostra isola questa settimana porrà l’accento su alcune curiosità sui is faimentus e is cunvinzionis de sa Sardignia.
Il testo scritto rigorosamente in lingua sardo-campidanese è stato curato dall’esperto sinnaese di tradizioni Bruno Orrù.
Ricordiamo che gli interessati possono accedere gratuitamente ai contenuti dell’intera rubrica “Ajo’ a fuedhai” (racconti e lezioni di grammatica) cliccando qui.
Buona lettura e serena domenica a tutti.
(Luca Olla)
Usantzias in tempus de Morti

Fonte Immagine: Web
Candu in d-una famiglia moriat calencunu, is parentis si chexànt e prangiant a itzerrius, si batiant is piturras e si tirànt is pilus. Custu faimentu beniat tzerriau “su Teu o Teju”. Sa parenti de prus acanta, alluiat una candela benedita e, cun custa faiat sa gruxi in sa fronti de su mortu, pustis dhi serràt sa buca, in manera chi custu no podessit iscoviai, a is atras animas, is cosas de sa famiglia.
Su mortu beniat samunau, bistiu e parau acanta de sa forredha, apitzus de una mesa o apitzus de taulas chi beniant aprontadas po s’ocurrentzia. Apitzus de sa mesa o de is taulas, beniat postu unu lentzoru tzerriau “Su bàngu de is mortus”. Su mortu beniat parau, aici comenti faiant is Romanus, cun is peis faci a sa porta e, in is piturras, beniat postu su Crucefissu.
Is parentis femminas si setziant in terra a giru de su mortu, fendu s’arrodia, e sa parenti prus becia pigàt su primu postu in s’arrodia, is mascus, bistius a Cabbannu o a Ist’e Pedhi, bandànt in d-unu atru aposentu.
Approntau totu custu, poriant cumintzai is abisitas o is Cumprias (oi in dì puru, candu calencunu fait unu saludu seriu meda, dhi costumant a nai “Gei ses cumpriu”).
Is chi brintànt a fai sa bisita furint bistius a lutu o a mesu lutu, basànt su crucefissu postu in is piturras de su mortu, arresànt calencuna preghiera, pustis is femminas abarrànt cun is femminas e is mascus bandànt in s’aposentu de is mascus.
Po ammostai su lutu, is femminas si cuberiant sa parti bascia de sa faci, finas a su nasu, cun d-unu corru de su muncadori niedhu chi portànt in conca e cun su scialli. Custu faimentu si naràt “a Tupai”.
Pustis lompiant is atitadoras, po fai is atitidus. S’atitidu, in sa normalidadi, fiat unu prantu cun su cali si cantànt is donus de su mortu, ma chi sa morti fit benia po manu de atra genti, is atitidus serbiant puru po infogai sa famiglia a dha fai marigai a chini aiat bociu su parenti e, po custu, una camisa manciada de sanguni beniat apicada a su muru (su Pintzu).
Sa di de sa morti, is famiglias de bixinau teniant su doveri de mandai su prangiu a domu de sa famiglia de su mortu, custu prangiu, tzerriau s’aconnotu, depiat essi unu prangiu de lutu e no depiat mai mancai su pani e su meli, ma is famiglias, po nci essiri ainantis s’una de s’atra, cuncodrant prangius chi no acabbànt prus.
Sa noti, algunus parentis depiant billai su mortu e, custus, depiant pigai parti a su prangiu puru e, po su prangiu, beniat apariciada sa mesa po su mortu puru. Si papàt acanta de sa forredha e sa porta de sa domu depiat abarrai oberta po totu dì e totu noti.
Pustis de s’interru, is parentis faiant un’atra cena, aundi no poriant ammancai fai e ous, chi, cun s’andai de su tempus sunt istetius postus a parti po fai sa macarronada.
A sa de seti e de noi dis de sa morti, is parentis de su mortu, donànt a is bixìnus poburus, petza, pani e macarronis. Su pani beniat tzerriau Panedhas o Cocois.
Su merì de sa de noi dis, is parentis si torrànt a pinnigai po fai un’atra xena totus impari. Custa costumantzia dha teniant is antigus Romanus puru e dha tzerriànr “Cena Novendialis”. Custa xena puru fiat arrica de cos’e papai e de cos’e buffai.
Is parentis mascus, massimamenti candu sa morti fiat po manu de atrus, si lassànt a bandai in sa figura, lassànt cresci is pilus, is ungas e sa braba, finas a candu sa morti de su parenti no fessit istetia pagada cun sa morti de su chi dhu aiat bociu o de unu parenti cosa sua.
Candu unu beniat mortu, in su logu de a nca fiat sutzediu su fatu, beniat postu un’arregordu ponendi perdas s’una apitzus de s’atra.
Su Pan’e Landiri

Fonte Immagine: Web
Su pan’e landiri o pan’e Ispeli, est unu pani antigu meda, bastat a nai ca benit nomenau in is iscritus de Plinio su Beciu in su primu seculu pustis Geus Cristus. Issu narat ca custu fiat unu pani aundi sa farra de landiri beniat impastada cun su ludu mratzu (o terra angiana) e de su cali pani, is Sardus, bandànt macus.
Su pani de landiri beniat imperau in totu s’annu e beniat preparau isceberendi su landiri beni cotu in sa cantidadi chi serbiat. Custu beniat iscroxau e postu in s’acua budhendi, pustis s’acua de cotura beniat fata passai un d-unu strexu chi cunteniat ludu mratzu, arricu de ferru, cinixu e erbas. Su cinixu serbiat po ndi tirai s’aspru de su landiri e su ludu mratzu permitiat a s’impastu de si ligai a pari. Su pani aici otentu fiat gustosu e si poriat digiriri.
Candu su landiri cotu, fiat beni impastau e si podiat traballai, candu pigàt su color’e cafei, beniat sterriu in d-una taula e pustis, candu fiat sciutu, beniat segau a fitas o a panis. Pustis beniat sicau a su soli o in su forru e duràt po tempus e tempus e imperau po essi papau cun casu o atru incaungiu.
Paulu Mentegazza at iscritu:”su pani de landiri benit de populatzionis antigas meda, fortzis de is primus chi ant biviu in s’isula de Sardignia”.
Vittoriu Angius:” Is femminas de Baunei portànt su pani de landiri in atras bidhas e dhu bendiant prus caru de su pani fatu cun farra de primu calidadi”.
Osvaldu Baldacci: “fintzas de s’annu 1938, in is viaggius cosa mia in s’Ogliasta, apu potziu biri ca sa genti no est imperendi prus su pani de landiri, aici comenti dhu imperàt prima, ma benit imperau ancora in is mesas de sa genti prus pobora”.
Segundu cantu narat Angelinu Usai in su libru cosa sua “Baunei”, s’imperu de su pan’ispeli fiat ancora presenti i s’Ogliastra, ma chi, antigamenti, fiat una traditzioni de totu sa Sardigna e massimamenti de sa Brabaxa e de su Campidau, terras aundi, prus de is atras, nci fiat richesa de custu frutu. Custu pani pigàt nominis diferentis: Panispeli – lande cotu – pan’e landiri, lande chin abba, lodu arrubiu e atrus. Tali cultura de fai pani est sempiri stetia posta a pari cun sa cultura de papai terra (geofagia).
Sa cultura de papai terra tenit arrexìnis antigas antigas. Platoni contzillàt a is femminas pringias de ingurti ludu mratzu po tenni sustantzia. Is Romanus impastànt su ludu mratzu cun sanguni de craba e dhu papànt po mexìna. Ancora in dì de oi, su ludu mratzu est imperau po fai is mexìnas po is abruxoris de istogumu.
Ma nci sunt puru cussus chi no creint chi su pani de landiri benghessit imperau po sa chistioni de sa costumantzia de papai terra, ma ca poita sa genti fiat aici pobora chi no si podiat permiti atru pani.
Su studiosu Fadda, ponit su nascimentu de sa costumantzia de imperai su pani de landiri, in dus puntus chi dimostrant chi su pani de landiri fiat unu prostu sacru.
Prima de totu su ludu mratzu fiat arrubiu, pustis beniat pigau aintru de grutas e in su tempus in su cali sa luna cresciat, ca poita si creiat ca in custu tempus, su ludu mratzu, fessit prus bonu de cussu arregortu candu la luna fiat morendi.
S’arrubiu est ligau a sa vida e rapresentat su sanguni de sa “Dea Madre”, cultu chi fiat a su fundamentu de sa cultura Sarda. Sa gruta est cunsiderada coment’e mitza po torrai a nasci, in pagus fuedhus fiat sa udha de sa Dea. Aici, su ludu mratzu, imperau po fai su pani, beniat papau coment’e, in di de oi, is cristianus papant s’ostia
Su Maimone
Su Maimone o Mamuthone, est una de is mascaras brutas (poita lègia) de sa traditzioni sarda, ma esti perou una mascara chi portat fortuna, po custu unu Maimone (in campidanu Mustaioni), fatu de cannas e tzapulus, beniat postu in su satu po portai annada bona a is pastoris, pustis, cun su passai de su tempus, su Maimoni o Mustaioni, beniat postu feti po stesiai is pillonis de su lori.
Prus antigamenti ancora, seguramenti po tradizioni chi a nos est arribada de is tempus prima de su Cristianesimu, su Maimoni beniat invocau candu s’annada fiat sciuta e non proiat. In medas bidhas, candu s’annada fiat sciuta, is piciocus, agiudaus de is ominis mannus, aprontànt una litèra de cannas ingruxiadas e in mesu poniant una corona de proinca (pervinca). Custa litèra cun sa proinca serbiat po rapresentai su Maimoni e beniat portada de is piciocus in prucessionei po totu sa bidha, e custus, totus impari, in s’interis chi camminànt, cantànt:
Maimone Maimone
Abba Cheret su Laore
Abba cheret su siccau
Maimone Laudadu
Maimoni Maimoni
Acqua bolit su lori
Acua bolit su sicau
Maimoni laudau.
Candu sa genti intendiat custu cantu, ndi bessiat de is domus cu siccias de acqua e spindulànt s’acqua a pitzus de su Maimoni e, medas bortas, infundiant is piciocus puru. Calencuna borta, is piciocus fiant finas coronas de proinca e si dha sas poniant in conca e is becius, ndi bessiant de is domus e spindulànt acqua a su Maimoni e zerriant: Ispereus chi Deus s’intendat” e cumbidànt is piciocus cun durcis e binu. Pustis, spaciada sa processioni, su Maimoni beniat ghetau in d’unu arriu e lassau fias a candu s’acqua non dhu spaciada.
Est curiosu scuadrinai (osservare) ca sa mata chi si imperat po adrunnai su Maimoni est sa proinca e chi scuadrinaus beni podeus biri ca su nomini proinca est formau de s’arrexini PROI, po custu motivu emus a podit nai ca su nomini “proinca” bolit nai “mata chi fait proi”.
Is istudiosus (Prof. Mario Ligia) narant ca in sa lingua de sa CANANEA (ebraicu) su fuedhu MAM (chi si ligit Maim) benit imperau po nai acqua.
In sa Libia “AMON” fit su Deus de s’acqua e beniat figurau cun is corrus de crabu mascu (comenti is Mamutzones de Samugheu).
Ancora oi, su populu “TUAREG”, candu depit nai acqua, narat “AMON”.
Ita bolit nai su fuedhu MAIMONE, non est difitzili de cumprendi chi s’arregordaus de su brebu chi eus inditau innantis. Siguramenti su Maimoni fit unu Deus chi beniat invocau po fai proi e siguramenti, de su matessi deus “AMON” de sa libia, cun sa diferentzia chi su nomini sardu, po sa presentzia de sa vocali “I” , tenit arrexinis prus antigas chi affungant in s’Asia Minori.
Oi in dì Maimone est connotu po su segarapetza sardu, in su cali is mascaras brutas rappresentant sa presentzia de is dimonius in sa vida de dogniu e, segundu su studiosu “Marchi” su fuedhu maimone serbit po inditai siat su Mustaioni e siat puru po inditai su deus de su segarapetza populari. In s’origini cosa sua, su Maimoni, inditàt su dimoniu, poita Maimones furint itzerriadas is mascaras chi arrapresentànt su dimoniu, pustis, cun su passai de su tempus su significau de Maimone s’est fundiu cun cussu de mammuthone, chi fiat sa mascara linta e pinta.